Aajdhoegduits

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

---

Wes-Germaanse taole op 't continent in d'n tienden iew. Neet alle ingeteikende dialekte zien Aajdhoegduits. 't Longobardisch, wat roond dezen tied aon 't verdwiene waor, is neet mèt ingeteikend.

't Aajdhoegduits (theodisc, diutisc) is de naom veur de ajdste bekinde faas vaan de (Hoeg)duitse taol. D'n Aajdhoegduitsen tied doort tot oongeveer 1050; tenao geit de taol euver in 't Middelhoegduits. 't Aajdhoegduits bestoont tegeliek mèt zien zöstertaole Aajdnederfrankisch, Aajdsaksisch, Aajdfries, Aajdingels en 't get wijer verwant Aajdnoords. In verband mèt 't groet taolgebeed en de diversiteit vaan de Germaanse volker boe zien sprekers vaan aofstamme kint de taol al dudeleke dialekversjèlle. 't Tekscorpus is spaorzaam, meh mie es groet genoog um e good beeld vaan de taol te kinne opstèlle.

Globaol historie en naom

't Aajdhoegduits stamp, wie alle Germaanse taole, natuurlek aof vaan 't Oergermaans. Al roond 't begin vaan de christeleke jaortèlling waore de Germane te verdeile in Noord-Germane, Wes-Germane en Oos-Germane. Aofgoonde op contemporain bronnne, in 't bezunder Germania vaan Tacitus, liet ziech opmake tot de Wes-Germane weer oetereinvele in (vaan wes nao oos) Ingweone, Istveone en Irmione. Bepaolde veranderinge die 't Wes-Germaans oondersjeide vaan de aander twie tek, voonte toen al plaots. Zoe verdwijnt de -z aon 't ind vaan e woord miestal, en transformeert ze op aander plaotse in 'n r (rotacisme). Vaan belaank is wel tot de veurluipers vaan 't Aajdhoegduits de -z bij bijveugeleke naomwäörd nog aonhele (vaandao noe nog ein weißer Mann oet *wītaz mannaz). Aander veranderinge zien 't verluus vaan labiovelair consonante op aander plaotse es aon 't begin, en 't mutere vaan de -ð- in -d- (modar).

De Groete Volksverhuizinge vaan de veerden iew zatte de Germaanse wereld op ziene kop. De Oos-Germane trokke gans Europa door nao 't zuie touw, dewijl de Wes-Germane veural de korterbij gebeje vaan 't Romeins Riek bezatte. De Ingweone kinne hei boete besjouwing blieve: zij bleve deils op hun plaots aon de Noordzie en staoke deils euver nao Groet-Brittannië. De Istveone zakde oet nao 't zuidweste en koloniseerde e gebeed vaan oongeveer Midde-Nederland tot deep in Noord-Fraankriek en Midde-Duitsland. De Irmione zien hei evels 't belaankriekste: zij gónge veural in Zuid-Duitsland en de Alpe woene. Kort nao de Volksverhuizing moot de beslissende vörmingsfaas veur 't Hoegduits höbbe plaotsgevoonde: de Hoegduitse Klaankversjuiving (in 't Duits ouch wel Zweite Lautverschiebung geneump, in tegestèlling tot de Erste Lautverschiebung, de vörming vaan de typisch Germaanse consonante; beter bekind es de Wèt vaan Grimm). Spaorzaam Zuid-Duitse rune-inscripties vaan roond 600 geve nog gein oetsleetsel euver die verandering, meh in 't Edictum Rothari vaan roond 650 zien ze dudelek te herkinne. Dees wètsteks vaan de Longobardische keuning Rothari is wel in 't Latien gestèld meh kint väöl oonvertaolbare Germaanse wètsterme. Hei-in liet ziech al dudelek de klaankversjuiving herkinne. Väöl taolkundege numme daan ouch aon tot de Hoegduitse Klaankversjuiving bij de Longobarde in Noord-Italië is begós, mesjiens door 't intensief taolcontak mèt sprekers vaan 't Vulgair Latien.

De volgende iewe mote ziech de vernuiinge snel höbbe oetgebreid nao 't noorde. Alemannische en Beierse tekste oet dezen tied vertuine de versjuiving al compleet. In wat allewijl Midde-Duitsland is kump dees innovatie evels tot stèlstand. Bove de Speyrer Linie weurt de Klaankversjuiving mer gedeiltelek doorgeveurd, bove de Benrather Linie gaaroet neet (zuug Uerdinger Linie veur 'n inkel oetzundering). Tösse die twie isoglosse oontsteit 't Middelduits. Ouch dees dialekte weure bij 't Hoegduits gerekend; veur de dialekte die de veranderinge gans höbbe doorgemaak sprik me vaan Opperduits.

In de iewe die volge weurt 't Aajdhoegduits hei en dao opgesjreve. Miestens zien dat neet al te lang tekste, en in tegestèlling tot 't Aajdingels oontsteit hei (nog) geine literaire standaard. Sjrievers hantere daan ouch versjèllende dialekte. Ouch zien neet alle tekste zuver Aajdhoegduits; zoe tröf me soms mingvörm tösse Aajdhoegduits en Aajdsaksisch aon. De periode indeg roond 1050. 't Hoegduits verluis daan, es ein vaan de ierste Germaanse taole, zien klinkers in oonbeklemtoende syllabe. Heimèt geit 't euver in 't Middelhoegduits, 'n taol mèt väöl mie en langerteksbronne.

De taol stoont ouch in dees faas al bekind es 'Duits'. In Middeliews Latiense bronne weurt hiel dèks vaan theodiscus gesproke es 't euver de Germane of hun taol geit. Dit woord liet ziech verklaore oet 't Oergermaans *þeudō 'volk', boevaan *þeudisk, lètterlek 'volks' of 'volkstaol'. (Neet-Germaanse taole, in 't bezunder Romaans/Vulgair Latien, woorte mèt *walhisk aongeduid, boevaan noe nog Waols en Welsh.) Klaankveranderinge in de taol zelf make dao diutisc vaan; ouch deze vörm is in Middeliews Latiense tekste gevoonde, en wel es inleiing vaan 'n glos in e negenden-iews handsjrif.

Dialekte

Wat me in d'n iersten iew nog 'Istvione' en 'Irmione' neumde, waore zelf ouch weer versjèllende Germaanse volker, mèt taole daan wel dialekte die al-evel ing verwant waore meh toch dudeleke versjèlle vertuinde. Die versjèlle woorte later de ierste, mies basaol dialekversjèlle in 't Aajdhoegduits. Tenao traoje weer veranderinge op, die veur wijer versjèlle zörgde. In dezen tied is dat nog veural de bove geneumde Klaankversjuiving; de mieste mutaties in de klinkers traoje pas later op. Dat lievert 't volgend beeld op:

• Longobardisch of Lombardisch in noordelek Italië (Lombardije). Vreuger zaog me in de Langobarde 'n Oos-Germaans volk, allewijl evels zien alle taolkundege 't wel ins tot de Langobarde Wes-Germane waore. Wie al gezag nump me aon tot de Hoegduitse Klaankversjuiving bij hun is begós. Veur de res zal de taol neet al te väöl höbbe versjèld vaan 't Alemannisch en 't Beiers. Zoe tege 't jaor 1000 moot de taol 't tege de Romaanse dialekte, die ouch in de regio woorte gesproke, höbbe aofgelag.
• Aajdbeiers, in 't hertogdóm Beiere, dat wèlt zègke 't groetste deil vaan 't huieg Beiere en Oosteriek. 't Versjèlt vaan sommege aander Aajdhoegduitse dialekte door de consequinte verhelling vaan de beginlètters b-, d- en g-: perga 'berg' (die neiging besteit nog ummer in dee regio). Ouch bezunder is tot de persoeneleke veurnaomwäörd veur d'n dualis behawwe blieve. In 't modern Beiers höbbe die 't zelfs gewonne vaan de aw miervoudsvörm, en 'n miervoudege beteikenis gekrege (unk, enk in plaots vaan uns, euch).
• Aajdalemannisch, in 't huieg Zwitserland zoewie Zuidwes-Duitsland. 't Liekent nog väöl op 't Beiers (modern versjèlle tösse die twie zien veur e groet deil pas later in de middeliewe oontstande).
• Aajdhoegfrankisch, noordelek vaan 't Alemannisch en Beiers gebeed. Dit dialek versjèlt wezelek vaan de aandere. 't Foneem /θ/, gesjreve es <th>, bleef in 't Frankisch väöl langer bestoon es in 't zuie. De versjèlle ute ziech neet allein in de klaanklier, meh zeker ouch in de woordesjat.
• Aajdmiddelfrankisch, dao weer noordelek vaan; um perceis te zien tösse de Speyerer en Benrather Linie in. In dit dialekgebeed ligk de stad Kölle, die 'ne groete culturelen invlood heet op de umgeving.

Klaanklier en spelling

Wie oet 't bovestoonde bliek is 't neet meugelek um ein klaanklier op te stèlle veur 't Aajdhoegduits - de dialekvariatie is dao te groet veur. Mèt dees bedinking in d'n achterkop kinne v'r iers ins gedetailleerder nao de klaankversjuivinge loere.

Hoegduitse klaankversjuiving

Taolkundege höbbe de Hoegduitse Klaankversjuiving gereconstrueerd mèt veer fases.

Fase ein voont, zoe nump me aon, al in de veerden en vijfden iew plaots (al geve, wie gezag, de wienege runesjrifte oet deen tied dao gein euvertugend bewies veur). In dezen tied veranderde de tenues p, t en k in stumloes fricatieve wienie ze in inlaut (midde in e woord) of in sommege gevalle in auslaut (aon 't ind vaan e woord) stoonte. Dees verandering is in gans 't Hoegduits taolgebeed algemein; daorum zeet me noe beveurbeeld in Kèrkraoj sjloffe, ese, maache tegeneuver slaope, ete, make in Mestreech. De verandering op 't woordind voont neet euveral plaots: wat woort in 't Opperduits was, meh bleef in 't Ripuarisch wat. (Aon d'n aandere kant haolde e woord wie alles 't zelfs tot in 't Hollands).

Fase twie kaom kort dao-op. Hei-in woorte de klaankveranderinge oet fase ein ouch in anlaut (aon 't begin vaan e woord dus) touwgepas. Dat versjijnsel woort neet bij alle drei de klaanke eve algemein en me nump aon tot de veranderinge neet tegeliek zien opgetrejje. T- woort gans tot aon de Benrather Linie tot ts- (gesjreve es <z>); dees verandering moot al in de vijfden en zèsden iew höbbe plaotsgehad. Vaandao tot me ouch in 't Kèrkraojs nog vaan tsied sprik. De verandering vaan p- in pf- kump evels neet wijer es Zuid-Duitsland; boe heer ophèlt, ligk de Speyerer Linie (grens tösse Pfund en Pund). Dit versjijnsel dateert me in de zèsden tot zevenden iew. De mutatie vaan k- in kch- kump neet wijer es 't Alpegebeed; in Zwitserland en deile vaan Oosteriek huurt me noe wel algemein Kchind of Chind, meh in de res vaan 't Hoegduits taolgebeed is me kind blieve zègke. Dit gebäörde es lèste, zoe in de zevenden en achsten iew.

Heimèt zien de veurnaomste veranderinge besproke. Fase drei is evels ouch vaan belaank in de vörming vaan 't Opperduits en zeker ouch bij de awwer taolfases daovaan. De aw mediae b-, d- en g- verandere, dinkelek in d'n achsten en negenden iew, in p-, t- en k-. De verandering vaan d- nao t- is 't algemeinste: ze kump veur in gans 't Opperduits (meh dus neet in 't Middelduits) en haolde later ouch de Hoegduitse sjrieftaol. Zoe steit Duits Tag tegeneuver Limbörgs daag. De veranderinge vaan b- nao p- en vaan g- nao k- bleve mie in 't zuie haange. In versjèllende Alemannische dialekte huurt me nog Kott veur 'God' zègke. In 't Aajdbeiers waor perga veur berg hiel gewoen; allewijl huurt me die p- allein nog mer in de allerzuielekste Beierse dialekte ('t Cimbrisch, de bekans oetgestorve taol vaan e paar enclaves in Noord-Italië).

De veerde en lèste faas waor de verandering vaan zoewel de hel es de weike th in d. Mesjiens waor dit neet ins de lèste verandering: in 't Aajdbeiers liekent dit in d'n achsten iew al te gebäöre. In aander dialekte, wie 't Frankisch, doort dit evels langer, ieder tot d'n tienden iew, en de bei klaanke zien dao nog dèks genoog in aon te treffe. De veerde klaankverandering is wel de insegste die neet in Midde-Duitsland bleef haange meh ziech ouch euver 't Nederfrankisch, 't Saksisch/Nederduits en zelf 't Fries verspreide, al waor ouch dat e perces vaan iewe.

Aander veranderinge

Neet tot de Hoegduitse Klaankversjuiving weure de volgende mutaties gerekend. Oet de Germaanse /γ/, de g wie me ze noe nog in 't Nederlands en Limbörgs huurt, woort in 't zuie al gaw 'ne plofklaank /g/. De mieste Germaanse taole höbbe dees verandering doorgeveurd, meh 't Aajdgermaans deeg dat wel ieder es, beveurbeeld, 't Aajdingels. Parallel dao-aon verandert de -v- in 'n -b- (geban). In tegestèlling tot de veurege verandering is dit wel typisch veur 't Hoegduits.

Wijer veranderde de combinatie sk- nog in /ʃ/, allewel tot me <sk> en <sc> bleef sjrieve. Allewijl is dit in gans 't Hoegduits 't geval (en in väöl Limbörgse dialekte: vaandao beveurbeeld Mestreechs sjaop tegeneuver Algemein Nederlands schaap en Wieërts schaop, en dat weer tegeneuver Wes-Fries skaap en Oos-Braobants skaop). 't Is evels neet gezag tot me toen al euveral [ʃa:f] veur Schaf zag: mesjiens woort de combinatie sc nog hei en dao wie de Hollandse sch oetgesproke.

De aander /ʃ/-klaank in e woord wie schlafen (oontstande oet 'n verbreiing vaan de s- veur 'nen aandere consonant) heet ziech oongeveer in 'tzelfde gebeed verspreid (zuug ouch Panninger Linie). Wienie dat is gebäörd, liet ziech lesteg zègke. Gelierde numme aon tot de Aajdhoegduitse realisatie tösse [s] en [ʃ] in heet gelege, zoetot slaffan kloonk wie [ɕlaf:an].

Ein verandering waor in 't Aajdhoegduits nog neet ingezat: de zoegeneumde Auslautverhärtung. De lètters -b en -d op 't woordind weure nog stumhöbbend ('weik') oetgesproke.

Klaankinventair

De hei-oonder gereconstrueerde klaanklier is vaan 't dialek vaan Fulda in 't huieg Hesse, in 't bezunder 't heilegeleve vaan Tatianus. In Fulda stoont e belaankriek kloester boe dit en aander werke in de landstaol zien opgesjreve.

Vocaole

	veur		midde		achter
	kort	laank	kort	laank	kort	laank
gesl.	i	î			u	û
midde	e, ë	ê			o	ô
ope			a	â

Opmerkinge

• Alle achtervocaole hadde dinkelek al gefronteerde umlaut-variante, meh in d'n Aajdhoegduitsen tied waore dat nog allofone. Pas in 't Middelhoegduits kraog dat versjijnsel mie vaste vörm en woorte de gerunde veurklinkers apaarte foneme.
• 't Versjèl tösse korte en lang klinkers weurt in manuscripte dèks aongegeve; dèks genoog ouch neet. 't Versjèl tösse de twie korte e's weurt mer aoventouw gemaak; in modern edities, veural in lierbeuk, veurt me dat veur de dudelekheid consequenter door. De e is 'ne midde-geslote vocaol (oongeveer wie de Limbörgse è in zès), de ë 'ne zuvere middevocaol (wie de e in mets). Mesjiens ouch woort de e soms al oetgesproke wie 'ne sjwa, 'ne klaank dee in 't Middelhoegduits väöl dèkser zoouw goon veurkoume.
• Versjèllende details zien oonzeker, zoe zouwe de korte geslote en middevocaole get hoeger (geslotener) gekloonke kinne höbbe wie in 't modern Hoegduits (beveurbeeld de korte i mie wie in 't Frans). Oet gesjreve bronne vèlt dat neet op te make.

Diftonge

't Aajdhoegduits kint e groet aontal diftonge. Sommege zien geèrf vaan de awwer Germaanse taolfases, meh väöl zien ouch door breking oontstande. Manuscripte oondersjeie ei, ie, io, iu, ou en uo.

Consonante

Wie bove al besjreve versjèlde de consonante sterk nao dialek, al nao de maot boe-in ze de Hoegduitse klaankversjuiving al of neet hadde doorgeveurd.

	bilabiaole	labiodentaole	dentaole	alveolare	postalveolare	palataole/velare	glottaole
plosieve	p b			t d		c,k /k/ g /ɡ/
affricaote	pf, ph /p͡f/			z /t͡s/
nasaole	m			n		ng /ŋ/
fricatieve		f, v /f/	th /θ/	s, ȥ /ɕ, s/		h, ch /x/	h /h/
approximant	w, uu /w/				j, i /j/
liquidae				r, l

Opmerkinge

• Wie me kin zien, hadde sommege lètters nog neet de weerdes die ze noe in 't Duits höbbe. De w (nog es uu gesjreve, meh in modern edities liech vervaange door de modern lètter) kloonk nog wie in 't Ingels of 't Limbörg.
• De lètter h kloonk wie 'n ch (/x/) es ze aon 't ind vaan e woord stoont of veur 'nen aandere consonant kaom (ih, aht); aanders gewoen wie 'n /h/.
• In modern edities steit de lètter <ȥ> soms op plaotse boe in 't Oergermaans 'n /t/ had gekloonke, meh nao de Hoegduitse Klaankversjuiving 'n /s/ stoont (daȥ). Contemporain bronne make dat versjèl evels neet. Allein in 't heilegeleve vaan Isidoor vint me 'n etymologische <z>; tegeliek weurt d'n affricaot /t͡s/ dao mèt <tz> gesjreve.
• In modern Hoegduits (en Limbörgs, Nederlands, Fries, Ingels) beteikent 'n dobbel consonant tot de veurgoonde klinker kort is. In 't Aajdhoegduits beteikent 't nog ech tot me de consonant laank moot oetspreke.

Grammair

Nao 't Gotisch is de Aajdhoegduitse vörmlier de mies oetgebreide vaan alle Germaanse taole. Wie 't Aajdingels kint de taol vief naomvalle; neve de veer bekinde nominatief, genitief, datief en accusatief gief 't ouch nog 'ne vijfde, d'n instrumentalis. Dee vèlt wel dèks mèt d'n datief same. Es hei-oonder gein apaarte vörm veur d'n instrumentalis weure gegeve, maag me aonnumme tot die geliek zien aon d'n datief. 't Werkwoord heet gein einheidsmiervoud wie 't Aajdingels, Aajdfries en Aajdsaksisch, meh hèlt apaarte vörm veur d'n ierste, twiede en daarde persoen miervoud. Ouch de conjunctief blijf vörmeriek, gans in tegestèlling tot 't Aajdingels. Wel is tegeneuver 't Oergermaans (en 't Gotisch) d'n dualis verdwene (meh zuug de bemerking oonder veurnaomwäörd), zoe good wie 't passief.

Naomwäörd

Substantieve

De Aajdhoegduitse flexie vèlt oeterein in e groet aontal verbuiginge, geordend nao stamvocaol (of aonwezegheid daovaan). Dees declinaties zien geèrf vaan 't Oergermaans (en in zekere zin oetindelek vaan 't Proto-Indogermaans), meh versjèllende klaankveranderinge höbbe veur 'n väölheid aon mutaties en variante gezörg. Es veurbeeld weurt hei de a-declinatie gegeve, de mies veurkoumende gróp en de Germaansen tegehenger vaan de o-declinatie oet 't Latien en Grieks. Me oondersjeit 't mannelek en 't oonzijeg paradigma.

	tag 'daag' (<*dagaz)		wort 'woord' (<*word)
	ink.	mv.	ink.	mv.
nominatief	tag	tagā, taga	wort	wort
genitief	tages, tagas	tago	wortes, wortas	worto
datief	tage, taga	tagum (-om, -un, -on)	worte, worta	wortum (-om, -un, -on)
accusatief	tag	tagā, taga	wort	wort
instrumentalis	tagu, tago	= dat.	wortu (-o)	= dat.

Wie me kin zien, zien nominatief en accusatief geliek aonein. Dit is bij alle sterke verbuigingsklasse zoe. Bij 't lidwoord en 't bijveugelek naomwoord heet d'n accusatief evels wel apaarte vörm, zuug oonder.

De a-declinaties heet twie variante: de ja-stamme (beveurbeeld hirti 'sjieper', genitief hirtes) en de wa-stamme (wie snēo 'snie', genitief snewes).

Vrouweleke wäörd valle miestens in de o-declinatie. Dit is de pendant vaan de a-declinatie oet beveurbeeld 't Latien en Grieks. Feitelek is die -a in 't Aajdhoegduits weer trökgekierd; de naom baseert ziech op de situatie in 't Oergermaans.

	geba 'gaaf, gif' (*<gevō)
	ink.	mv.
nominatief	gëba	gëbā
genitief	gëba (-u, -o)	gëbōnō
datief	gëbu, gëbo	gëbōm (-ōn, -on)
accusatief	gëba	gëbā

D'n instrumentalis vèlt hei, wie in alle aander declinaties es de a-declinatie, ummer mèt d'n datief same.

Ouch vaan de o-declinatie besteit 'ne variant mèt de stam op -jo.

Wijer sterke declinaties zien de i-declinatie, de u-declinatie, de ī-declinatie en versjèllende consonant-declinaties.

'n Klas apaart vörme de zwake substantieve. In tegestèlling tot 't modern Duits umvat die klas in 't Aajdhoegduits zoewel manneleke es vrouweleke en oonzijege wäörd.

	hano 'haon'		hërza 'hart'		zunga 'tong'
	ink.	mv.	ink.	mv.	ink.	mv.
nominatief	hano	hanon, hanun	hërza	hërzun, hërzon	zunga	zungūn
accusatief	hanon, hanun	hanon, hanun	hërza	hërzun, hërzon	zungūn	zungūn
genitief	hanen, hanin	hanōno	hërzen, hërzin	hërzōno	zungūn	zungōno
datief	hanen, hanin	hanōm, hanōn	hërzen, hërzin	hërzōm, hërzōn	zungūn	zungōm, zungōn

Adjectieve

Wie de aander Germaanse taole kint 't Aajdhoegduits sterke en zwake verbuiging vaan adjectieve. In modern Duits is 't gebruuk daovaan oonderworpe vaan subtiel regele, die veural trop neerkoume tot 'n bepaolde lètter neet twie kier gebruuk maag weure. In 't Aajdhoegduits ligk 't gebruuk aanders. Ouch adjectieve höbbe nog 'nen instrumentalis, entans in de sterke verbuiging. Es veurbeeld volg noe de verbuiging vaan 't woord blint (<*blindaz) 'blind'.

Sterke verbuiging

naomval	mannelek	vrouwelek	oonzijeg
	inkelvoud
nominatief	blint(êr)	blint(i)u, blint	blint(az)
genitief	blintes	blintera	blintes
datief	blintemu, -emo	blinteru, -ero	blintemu, -emo
accusatief	blintan	blinta	blint(az)
instrumentalis	blintu, -o		blintu, -o
miervoud
nominatief	blinte	blinto	blintiu
genitief	blintero
datief	blintēm, -ēn
accusatief	=nom.

De sterke verbuiging kint veur de nominatief inkelvoud (en daodoor ouch veur d'n accusatief inkelvoud oonzijeg), en soms ouch in de nominatief miervoud, alternatief vörm zoonder buigingsoetgaank: blint in plaots vaan blintêr, blintiu, blintaz. In modern Duits, Nederlands en Limbörgs zien dat de predicatief vörm, dewijl de attributief vörm hunnen oetgaank wel höbbe: ’ne blinne maan – dee maan is blind. In 't Aajdhoegduits is die splitsing nog neet gemaak.

Zwake verbuiging

naomval	mannelek	vrouwelek	oonzijeg
inkelvoud
nominatief	blinto	blinta	blinta
genitief	blinten, -in	blintūn	blinten, -in
datief
accusatief	blinton, -un		blinta
miervoud
nominatief	blinton, -un	blintūn	blintun, *blinton
genitief	blintōno
datief	blintōm, -ōn
accusatief	=nom.

Veurnaomwäörd

Persoeneleke veurnaomwäörd

In vergelieking mèt de substantieve en de adjectieve vertuine de persoeneleke veurnaomwäörd en vertrojder en intuïtiever beeld: ze doen beter dinke aon modern Duits. D'n instrumentalis heet bij de veurnaomwäörd gein apaarte vörm. Opvallend in vergelieking mèt aander aw Germaanse taole is tot d'n dualis koelek nog besteit.

ih 'iech' (<*ek, ik)

nv.	vörm
nom.	ih
gen.	mīn
dat.	mir
acc.	mih

dū 'doe, diech' (<*þū)

nv.	vörm
nom.	dū
gen.	dīn
dat.	dir
acc.	dih

Daarde persoen inkelvoud

(h)er 'heer' (<*iz) nv. vörm nom. (h)er gen. *sīn dat. imu, imo acc. in(an)

siu, sī 'zie, zij' (<*sī) nv. vörm nom. siu, sī gen. ira, iru dat. iro acc. sia

iz 'het' (<*it) nv. vörm nom. iz gen. es, is dat. imu, imo acc. iz

wir 'veer' (<*wīs)

nv.	vörm
nom.	wir
gen.	unsēr
dat.	uns
acc.	unsih

ir 'geer' (<*jūz)

nv.	vörm
nom.	ir
gen.	iuwer
dat.	iu
acc.	iuwih

Nota bene:

• Wie in 't Limbörgs en 't Frans kin in 't Aajdhoegduits de twiede persoen miervoud es beleefheidsvörm weure gebruuk.
• Me tröf bij Otfried nog d'n dualisvörm genitief unkēr aon. Oet 't feit tot heer 't tèlwoord touwveug (unkēr zweiō) kin me opmake tot zelfs hei d'n dualis neet mie veur alle sprekers dudelek waor. Aon d'n aandere kant höbbe de dualisvörm 't in 't Beiers zjus gewonne vaan de miervoudsvörm: enk (<*unk(ih)) is dao de normale vörm veur genitief en datief miervoud, tegeneuver 't allein in München gebruuk (en woersjijnelek aon de standaardtaol oontliend) eich.

Daarde persoen miervoud

nv.	m.	v.	o.
nom.	sie	siu	sio
gen.	iro
dat.	im, in
acc.	=nom.

Nota bene: de vörm veur nominatief en accusatief zien nuivörminge. In 't Oergermaans waore die *īz, *ijōz en *ijō.

Aonwiezende veurnaomwäörd

Wie noe nog in modern Hoegduits doen de Aajdhoegduitse aonwiezende veurnaomwäörd ouch deens es lidwoord. In 't Oergermaans bestoonte nog gein lidwäörd; ouch in 't Gotisch weurt 't miestens nog weggelaote.

nv.	m.	v.	o.
inkelvoud
nom.	dër	diu	daz
gen.	dës	dëra	dës
dat.	dëmu, -o	dëru, -o	dëmu, -o
acc.	dën	dea, dia	daz
miervoud
nom.	dē, dea, dia, die	deo, dio	diu, *dei
gen.	dëru	dëra	dëru
dat.	dēm, dēn
acc.	=nom.

Wèrkwäörd

Wie alle Germaanse taole (op 't Afrikaans nao) kinne Aajdhoegduitse werkwäörd in sterke en zwake werkwäörd weure verdeild, mèt 'n betrèkkelek klein rescategorie oonregelmaotege werkwäörd. Werkwäörd kinne weure verveug in drei persoene, zoewel in 't inkelvoud es in 't miervoud. Neve d'n indicatief en d'n imperatief besteit ouch nog de conjunctief, die in 't Aajdhoegduits zienen awwe vörmeriekdom in vol glorie heet bewoerd. Apaarte vörm veur d'n dualis bestoon neet (mie).

De sterke werkwäörd höbbe de Indo-Germaansen ablaut (e-o, mèt lang en korte variante) behawwe en oetgebreid mèt 'n a-trap die 't in 't Proto-Indo-Germaans nog neet gaof. Typisch veur 't Hoegduits is wijer nog umlaut en e-i-wissel; 'n veraandering die ziech ouch in 't Limbörgs heet doorgezat. Zjus wie in aander Germaanse taole geit 't um rillatief wieneg werkwäörd, die evels wel väöl weure gebruuk. Es veurbeeld deent hei werfan 'goeje' (<*werpana), boe-in me de e-i-wissel in d'n indicatief al kin zien.

werfan
	tegewoordegen tied			verleien tied
pers.	ind.	conj.	imp.	ind.	conj.
inkelvoud
ih	wirfu	werfe	wirf!	warf	wurfi
dū	wirfis(t)	werfēs(t)		wurfi	wurfīs(t)
her/siu/iz	wirfit	werfe		warf	wurfi
miervoud
wir	werfemēs, werfēn	werfēm, werfemēs	werfet!	wurfūm, wurfumēs	wurfīm(ēs)
ir	werfet	werfēt		wurfut	wurfīt
sie/siu/sio	werfent	werfēn		wurfun	wurfīn
infinitief
werfan
oonvoltoejd deilwoord
werfanti, werfenti
voltoejd deilwoord
giworfan

Zwake werkwäörd bestoonte vaanajds in diverse klasse. In 't Aajdhoegduits is dao nog get vaan euver. 't Talriekste zien de aofgeleide wèrkwäörd die vreuger op -*jan(a) indegde. Die höbbe veur umlaut in de stam gezörg (*taljan(a) > zellen) en in de verleien tied getuug de -i- nog vaan d'n infix -*ja dee hei vreuger stoont (*taljada > zellita). Es paradigma deent hei zellen '(ver)tèlle', 'praote'. Lèt ouch good op de wissel tösse inkel en dobbel consonante (zella - zele).

werfan
	tegewoordegen tied			verleien tied
pers.	ind.	conj.	imp.	ind.	conj.
inkelvoud
ih	zella	zele	zel!	zellita	zeliti
dū	zellis	zellēst		zellitos	zelitīs
her/siu/iz	zellit	zele		zellita	zeliti
miervoud
wir	zellumēs	zelīm	zellet!	zellitum	zelitīm
ir	zellet	zelēt		zellitut	zelitīt
sie/siu/sio	zellent	zelēn		zellitun	zelitīn
infinitief
zellen
oonvoltoejd deilwoord
zellenti
voltoejd deilwoord
gizellit

'n Belaankrieke categorie oonregelmaotege werkwäörd zien de praeterito-praesentia: werkwäörd boevaan sommege vörm oet d'n tegewoordegen tied de vörm vaan 'ne (sterke) verleien tied höbbe. Ei veurbeeld volsteit:

kunnan
	tegewoordegen tied		verleien tied
pers.	ind.	conj.	ind.
inkelvoud
ih	kan	kunni	konda, konsta, kunda
dū	kanst	kunnist	kondos
(h)er/siu/iz	kan	kunni	konda
miervoud
wir	kunnun
ir	kunnut
sie/siu/sio	kunnunt
infinitief
kunnan
oonvoltoejd deilwoord
kunnanti

Eus aondach verdeent ouch 't werkwoord tōn/tuon 'doen'. Hei vint me nog reste vaan de athematische verveuging oet 't Proto-Indo-Germaans. Die is in 't Grieks en de Keltische taole volop bewoerd gebleve, meh in de Germaanse taole al vreug bekaans verdwene. De Aajdhoegduitse vörm versjèlle hendeg door de iewe heer en nao dialek; dit paradigma tuint de ajdste vörm, boe de bezunder verveuging nog 't bèste te zien vèlt. Neet alle vörm zien lètterlek euvergelieverd, meh die laote ziech aon de hand vaan later variante wel mèt zekerheid reconstruere. N.B.: De verleien tied luit tēta (indicatief) en tāti (conjunctief) en gedreug ziech wie e gewoen sterk werkwoord.

tōn
pers.	ind.	conj.	imp.
inkelvoud
ih	tōm	tō	tō!
dū	tōs
(h)er/siu/iz	tōt	tō
miervoud
wir	tōmēs	tōm	tōt!
ir	tōt
sie/siu/sio	tōnt	tōn
infinitief
tōn
oonvoltoejd deilwoord
tōnti
voltoejd deilwoord
gitān

Wie in alle Indo-Germaanse taole is 't werkwoord sīn zier oonregelmaoteg, en wie vetrojd oet aander Germaanse taole koume de vörm vaan twie versjèllende stamme. Diverse vörm tuine weer reste vaan athematische verveuging. De verleien tied is weer die vaan e sterk werkwoord, meh heer vertuint rotacisme wie noe nog in 't Hollands: was - wāri. Evoltoejd deilwoord is neet euvergelieverd; 't zouw *giwëran kinne zien gewees, meh de vraog is of 't wel bestoont.

sīn
	tegewoordegen tied			verleien tied
pers.	ind.	conj.	imp.	ind.	conj.
inkelvoud
ih	bim, bin	sī	wis	was
dū	bist	sīs(t)		wāri
(h)er/siu/iz	ist	sī		was
miervoud
wir	birum, birun	*sīm, sīn	wëset	wārum
ir	birut	sīt		wārut
sie/siu/sio	sint	sîn		wārun
infinitief
wësan, sīn
oonvoltoejd deilwoord
wësanti

Tekscorpus en literatuur

't Aontal Aajdhoegduitse tekste is beperk. 't Tekscorpus is al-evel väöl groeter es bij 't Aajdnederfrankisch, meh e stök kleinder es 't Aajdingels. In de vreug middeliewe waor de Duitse volkstaol noets 'ne serjeuze concurrent vaan 't Latien. In d'n tienden iew zuut me 't aontal tekste zelfs aofnumme, tot de toch al klein sjriftraditie gans oetstörf.

D'n ajdsten teks is de zoegeneumden Abrogans oet d'n achsten iew. Dit is 'ne Latiens-Aajdhoegduitsen dictionair, en allein al um de talloes wäörd die in aander bronne neet veurkoume (hapax legomena) is dit 'nen oonsjatbare bron. Minder umvaankriek zien de glosse in de Salische wèt, zoewie oerkondes oet Hammelburg (777) en Würzburg (779). Aon 't ind vaan d'n iew duke al umvaankrieke prozatekste op, vaan religieuzen aard: de Weißenburger catechismus en d'n Aajdhoegduitsen Isidoor (790). De mieste Aajdhoegduitse tekste zien trouwens geistelek, wat gezeen 't tiedperk ouch neet maag verbaze.

Vaan begin negenden iew datere de glosse vaan Kassel, 'n soort Hoegduitse taolgids veur Romaanstaolege. In dezen tied, de Karolingische renaissance, nump de sjrifcultuur 'n groete vlöch. Dit beteikende ouch 'ne groeten impuls aon 't Aajdhoegduits. Oet dezen iew datere beveurbeeld de Eide vaan Straasbörg (842, ouch bekind es ierste documint in 't Aajdfrans). E belaankriek theologisch werk is d'n Aajdhoegduitsen Tatianus. Literair werke zien 't Hildebrandsleed (bezejd mèt Aajdsaksische wäörd), wat es heidens verhaol vrij uniek is in continentaol Wes-Europa, 't werk vaan Otfried vaan Weißenburg (oonder mie 'n Biebelvertèlling), de Muspilli, 't Petrusleed, 't Lodewieksleed en 't Georgiusleed.

In d'n tienden iew vèlt de productie vaan Aajdhoegduitse tekste bekaans gans stèl. Dit hingk same mèt de aofnummende beteikenis vaan de sjrifcultuur in 't Duits Riek. Italië geit de deens oetmake en de dao geproduceerde Middeliews Latiense literatuur weurt in gans Wes-Europa geleze en gespäöld. Wie in d'n achsten iew betrèffe de Hoegduitse tekste noe weer veural inkel spreuke, veerze en glosse. Belaankriek is nog wel 't werk vaan de monnek Notker Labeo oet Sankt Gallen. Mèt zienen doed in 1022 liet me dèks de Aajdhoegduitse literatuur indege. In de twiede hèlf vaan d'n èlfden iew versjijne de ierste Middelhoegduitse tekste.

Bronne

Dit artikel is veur e groet deil gebaseerd op 't corresponderend Duits artikel. Rillevante versies zien dees (versie oet mei 2014, ietot 't werk aon 't artikel woort oonderbroke) en dees (versie oet oktober 2017, gebruuk bij 't aofmake vaan dit artikel). Wijer is gebruuk gemaak vaan de:Althochdeutsche Literatur.