Datief

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mofers. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

De datief (Letien dare, datum = gaeve, gegaeve) óf dèrde naamval guuef in väöl tale 't indirek veurwèrp aan. 't Indirek veurwèrp is de zaak in 'n zin woor óp de door 't wèrkwaord oetgeveurdje hanjeling néét drek betrèkking haet, 't mitwèrkendj veurwèrp.

Jan guuef Piet 'ne klap (Piet is indirek veurwerp)

De datief is ein vanne ach oorspronkelikke naamvalle vanne Proto-Indo-Europese taal woor ouch 't Limburgs van aafstamp. De datief is vanne ach ein vanne langs euverlaevendje naamvalle, die nag in 'n ruum aantal tale veurkömp. Dit geldj veur Germaanse tale wie Ieslandjs en Pruus en veure meiste Baltische en Slavische tale. Ouch Letien, Klassiek Grieks en Keltisch kóste deze naamval nag, mer in de Romaanse tale (mit oetzönjering van 't Roemeens), modern Grieks en modern Iers is de naamval gegange. Det geldj ouch veur 't Limburgs, ouchal zeen d'rs nag get euverbliefsele van bewaardj gebleve.

In väöl Indo-Europese tale haet de datief in zien latere gesjiedenis fönksjes euvergenómme van anger naamvalle die ieëder oetstórve. In 't Aadgermaans beveurbeildj zeen väöl fönksjes vanne locatief (plaats), de instrumentaal (womit) en veur e deil ouch de ablatief (vanoet) euvergegange nao ge datief en dees anger naamvalle zeen eweggegange. 't Limburgs kint nag inkele restante vanne locatief wie óngerwaeges en heives.

Dit verklaortj wróm de datief ouch dök gebroek wuuertj veur aandujinge van plaats, tied en middel, al óf neet in combinasie mit veurzètsels wie te, bie, in en mit.

Limburgs

In 't Limburgs is d'r bao nieks euver van d'n datief. Veurbeildje van euverbliefsele in 't Mofers zeen ónger anger aan d'r daa\g (normaal is 't daa~g mit 'n sleiptoean), mitterdaod, oppernuuj en oppertied.

Nederlands

Taengewuuerdig veurkómme

't Nederlands kintj 't stèlselmaotig gebroek vanne datief althans inne sjrieftaal nag in éin geval: det van hun en hen (häör of die). Hun is 't perseunlik veurnaamwaord dèrde persoon mieëvawd veure datief, hen dae veure accusatief.

Ik geef hun een boek (datief) Ich gaef (aan) häör/die e book
Ik stuur hen weg (accusatief) Ich stuur häör/die eweg

Nao 'n veurzètsel kömp hen, ouch al is d'r sprake van 'n indirek objek:

Ik geef een boek aan hen (Ich gaef e book aan häör/die)

Dit is echter 'ne geconstrueerde könsmaotige regel dae gein bazes haet inne laevendje taal. Vriewaal ederein gebroek hun en hen door einanger of vervank die alletwieë door ze. Dit in ougesjouw genómme kan waere gestèldj det gespraoke Nederlands geine datief mieë kintj. Accusatief en datief zeen samegevoog toet éine veurwèrpsvórm veur 't liejendj, mitwèrkendj en veurzètselveurwèrp.

Versteindj veurkómme

In 'n ruum aantal versteindje oetdrukkinger, ouch gefossielleerdj taalgebroek genömp, is echter de datief nag waal te vinje, wie in den beginne, bij monde van óf te bestemder plaatse.

't Wilhelmus vertoeantj nag 'ne datief in: ...den vaderland getrouwe... (troew aan 't vaderlandj)

Ouch inne Statenvertaling kömp de datief nag veur, beveurbeildj (Richteren 8:16):

En hij nam de oudsten dier stad, en doornen der woestijn, en distelen, en deed het den lieden van Sukkoth door dezelve verstaan. (En hae noom d'n aajste van die häör stad, en dores vanne woestien, en distele, en di-j 't d'n li-jje van Sukkoth door dezèlve verstaon)

Hiebie is te zeen det de datief-mieëvawd ouch es lidwaord den had.

D'n aaj datiefvörm van 't lidwaord wore:

datief mannelik inkelvawd: den, enen
datief vrówlik inkelvawd: der, ener
datief ónziejig inkelvawd: den, enen
datief mieëvawd: den, /

Ónziejige en mannelikke zelfstenjige naamwäörd kriege in de regel 'n oetgang -e in de datief. Dit is nag good te zeen in oetdrukkinger wie oude van dage. Ouch in 'n waord es vandaag verraojdj de dóbbele aa 'ne aje datief. Anges zów 't *vandag zeen wie in 't Afrikaans.

Veurzètsels wie mit, van, in en veural te kómme nag in 'n aantal vaste oetdrökkinger mit 'ne datief veur:

met voorbedachten rade

van harte!

in goeden doen

De datiefvörm van 't bepaoldj lidwaord waere in de regel samegetróg mit 't veurzètsel te: te + den = ten, te + der = ter. Dit veurzètsel kömp nag stèd vriewaal ömmer mit 'ne (versteindje) datief veur:

t'r zieë
t'n tieje van

Ouchal is 't gebroek vanne datief oetgesjèd mit 't zeen van 'n stèlselmaotig óngerdeil van 't Nederlands en 't Limburgs, is 't aantal euverbliefsele zeker neet klein. Soms zeen dees vörm echter verbasteringer, wobie 't waordgeslach neet al te serieus genómme wuuertj:

ter harte in plaats van het hart -> *ten harte
te zijner tijd in plaats van *te zijnen tijde (germanisme! zu seiner Zeit)

Datief in 't Letien

De datief vervöltj in 't Letien veural de fönksje van mitwèrkendj veurwèrp, mer haet daonaeve nag anger fönksjes, wie de datief van veur- óf naodeil of degene van doel. Deze letste steit nao specifieke wèrkwäörd (esse, dare, dicere, ducere, habere, tribuere, ... ). Daonaeve is d'r de datief van bezit dae stèd bie esse steit en e bezit oetdrök (dativus possessivus).

De datief steit meistal bie wèrkwäörd, mer ouch bieveuglikke naamwäörd kinne de dominantj zeen. Dees bieveuglikke naamwäörd vervölle de beteikenis van gliek, naobie, bevröndj óf gesjik. (vb. par tibi) Ouch kin d'rs 'ne datief van veur- óf naodeil 'n bieveuglik naamwaord es dominantj höbbe.

Veurvoogseldatieve zeen datieve die kómme nao wèrkwäörd mit 'n specifiek veurvoogsel (ad, ante, cum, in, inter, prae, post, super, sub, ob). Ouch kinne gerundiva de dominantj wobie de datief de hanjelendje persoon is.

Weinig veurkómmendj zeen de datief van standjpuntj en de dativus ethicus, dae 't Nederlands ouch nog kintj.