Waols
- Dit artikel is in mierder Limburgse dialekte gesjreve. Perbeer estebleef waal mer ei dialek per alinea aan te hauwe.
- "Welsj" kump oet op dit artikel; veur de Keltische taol zoewie die gesproke weurt in Wales, zuug: "Welsh".
Waols | ||
---|---|---|
Inheimse name: | Walon | |
Gekald in: | provincies Luik, Name, Luxemburg, umgeving Givet | |
Classificatie: | Indo-Europees Roemaans Gallo-Roemaans Oïl Waols | |
Aantal sjpraekers: | ca. 600.000 | |
Cónservatiegraod: | bedreig (in Belsj), ernstig bedreig (in Fraankriek), oetgesjtörve (in Luxemburg) | |
Officieel taal: | erkind door en in Wallonië | |
ISO-639-code: | wa, wln, wln |
Oonder Waols (Walon op z'ch Waals, Wallon op z'ch Frans) versteit me de zöstertaol vaan 't Frans die in 't groetste deil vaan 't Belsje gewès Wallonië gesproke weurt.
Boetegrenze
bewirkE klein stökske vaan Noord-Fraankriek heet traditioneel 't Waols es volkstaol (naomelek 't meis noordeleke gedeilte vaan de Franse Ardenne, in 't departemint Ardennes, zjus te noorde vaan de Maos), en tot in de jaore zeveteg woort 't in de Luxemburgse dörpkes Doncols en Sonlez gesproke. In de provincie Henegouwe weurt gei Waols meh Picardisch gepraot, roond Aarle en Sankt-Vith Luxemburgs en roond Eupe e Limburgs/Ripuarisch euvergaanks of 'n Ripuarisch dialek. 't Waols is de mojertaol vaan minstens ein miljoen lui. In de stei is 't bekans door 't Frans vervange, en oonder de jonger generatie is 't verval groet, mer 't is sinds einege decennia ouch de taol vaan vernuiende kunsteneers. De taol weurt sinds 1990 door de Waolse gewèsregering erkind es binnelandse regionale taol. Sommege variante vaan 't Limbörgs die gelege zien aon de Waolse taolgrens, wie 't Èèsjdes, gebruke väöl Waolse wäörd en ouch de oetspraok klink in dit Limbörgs Waols.
Kenmerke
bewirkWie 't Frans en 't Picardisch huurt 't Waols tot de Oïl-taole, dat zien de taole boe-in 't waord veur "ja" oïl/oui is. In de Middelieuwe trok 't Waols väöl mier op 't toen al normatief Frans vaan Paries, meh umtot de taol conservatiever is heet ze väöl vaan de Middelieuwse klaanke bewaord. 't Middelfranse chapea(u)l (oetspraak [tSape'al]) woort in 't Nuifrans chapeau ([Sa'po]), meh in 't Waols tchapea ([tSa'pja] / [tSa'pe:]). Wijer weurt in sommege dialekte de h nog oetgesproke (dat spelt me dèks mèt xh veur dee klaank).
Intern grenze
bewirk- Provincie Luuk, behalve de Duutsjtalige Gemeensjap, de gemèngdes Baelen, Plombières, Welkenraedt en ènnige naoberdörper oeë 'n Ripuarische taal of Limburgs-Ripuarische övergaankstaal gekald wert;
- Noorde van de provincie Luxemburg, mèt naam 't Dal van de Salm en de regio van de Ourthe en Aisne;
't Lukerwelsj wert gekald in de volgende veer laandsjappe:
Centraal-Welsj of Namerwelsj
bewirk- Ooste van de provincie Welsj Brabant;
- Brabants Haspengouw;
- Brabantse Ardenne;
- Groeëtste dèèl van de provincie Name;
- Fraankriek, (Givet).
West-Welsj of Picardisch Welsj
bewirk- West Welsj Brabant (Nivelle);
- Roman Païs;
- Ooste van de provincie Henegouwe;
- Zuid-ooste van de provincie Name (La Fagne);
- Ennige dörper in Fraankriek (departement Nord, Concolre).
Zuud-Welsj of Lotharisch Welsj
bewirk- Provincie Luxemburg, behalve Gaume en Arlon oeë Luxemburgs gekald wert;
- Zuid-ooste van de provincie Name of de Naamse Ardenne;
- Oetgesjtorve in ènnige dörper in Luxemburg (Doncols, Sonlez).
Brussel
bewirk't Welsj wert ooch gekald dör Welzje die in Brussel zeunt gaoë wonne. De variaties zeunt aafhankelek van d'r sjrieëk va herkomst.
Wisconsin
bewirkIn de VS, in Green Bay in Wisconsin wert Welsj gekald. In d'r 19de ieëw waor dat 'n raej vör Welsje um zjuus nao dao te emigrere.[1] Noe zow 't doa noch foftig luuj haa die noch get bèlsj kènne.
Duutsjlaand èn Zjwède
bewirk't Welsj èès versjpriejd tiedes de eendeustrialisaasje va sommege plaatsje ee Duutsjlaand èn Zjwède in d'r 19de ieëw, wènt wèlsje sjtaalarbeidere doa gonge wèrreke.
Ee Zjwède èès daat vöraal roond Eskilstuna.[2].
Vör 't Duutsj hajjet 'n populair anekdote, die me överal roond Luuk kènt huëre: tiedes d'r Twède Weltkreeg kalde de luuj Welsj oonderèè om neet versjtoewe te wörre van de duutsje soldate. Do zaat ènge qwant n'èriront-îs (« wennieë geunt die noe 'ns weg ») en ene duutjse soldaat dèè noch gèt Welsj kènde huëde dat en how dan bie de luuj in 't Welsj aagedronge dat ze veurzeechtig mooste zieë.
Welsj op sjrif
bewirk- Vanaaf 1100 is Welsj gesjraeve, op z'n minst toponieme en in juridische en notariële actes. De gesjraeve versie is gèng garantie väör de oetsjpraak. Zoe kan de u 'n notatie zieë väör de u of de ou (oe in 't Limburgs). Typische notaties zeunt xh, ea, eie.
- In d'r 18de ieëw blieft me vashaowe an de Middeleeuwse notatie-gewoeëntes, zoewie xh in Villers en oi in 't Luuks theater.
- In d'r 19de ieëw blieft 't sjrieve individueel. De örsjte poginge tut regularisatie werre gedoeë. Väör 't Lukerwelsj bemeujd zich Henry Forir en 't Namerwelsj Auguste Vierset en Léopold Godenne.
- In d'r 20ste ieëw is 't Sjpellingssysteem va Feller algemèng in gebroek. Bezeunder notaties: DJ en TCH, de W en Y, notatie van î väör de lang i en oû väör de lang ou. In 1990 wert 't Welsj es dör Wallonië erkaand es binnelandse regionale taal. Paul Lefin waor èng van ijveraars.
- D'r wert gesjtraefd nao 'n uvverèènkoms die tut 'n èèngemakde sjriefwies mot leide, die èè Welsj waoërd op èng meneer sjrieft mae dat op de èège meneer oetgesjpraoëke kan waeëre. 't Bretons is daobie inspirerend väörbeeld.
Lies va Welzje/Limburgse wäörd
bewirk't Haat veul övverèèkeumste teusjen 't Platt en 't Welsj, een d'r woëdesjat en de oetsjpraak met z'n twèjklaanke. Dat zow truuk goeë nao d'r tied van d'r Karel d'r Groeëte.[3]
- A - A (allewiel zaet me hoi/hallo)
- à cabaye - bajpoal (à cabaye vör schrijdelings)
- batch - batsj (va blowwe sjtèè dae brónwater ópvèngt of oeë de dere oet droonke)
- batte - bat
- bîles - biele (dwarsliggers a gen baan)
- boûkète - boekwiet
- cabaye - baj
- champêt' - sjampèt
- chlope - sjlaope
- chmerlape - sjmèèrlap
- cramignon
- crompîre - kroompier
- cuche - kuusj
- cûrèye - kuurej ('n vaalsje of 'n lèstige vrow, in 't orizjeneel Welsj wöt dat woëd oach gebroekt vör 'n hoor, mè neet in 't platt)
- dringuelle - dreenkgèld
- fiyesse - fiejes
- halcotî - halkoti (ene hoddelèr)
- maquêye - màkkè
- mononke - noonk
- pékêt - pikkè (e dröpke, zjenever)
- platezak - platzak
- pwète - paowet
- strins - sjtruë
- stron - sjtroont
- Tchantchès - Jaantsje
- tripe - trip
- volegaz - vólle gaas
Oach veur de name va luuj haat 't ene interessaante "hybride" teusje 't Welsj en 't Limburgs, zieëker vör familiename va welsje aafkooms. Ieëmes dèè Joseph Dethioux hèèsj weuët in 't platt d'r Jèèf Tiejoe genömt, en d'r Léopold Demollin èès d'r Pol Molling. Vergeliek mèt wie me ze in 't Welsj aakalt, oone vörnaam en oone de: "hè Tîyoû", "hè Mollègn". Een 't Welsj is "tiyou" ene leendeboam èn "mollègn" ene moële.
Extern linke
bewirk- ↑ https://scholarspace.manoa.hawaii.edu/server/api/core/bitstreams/3a2e617b-445b-4bf4-8e0a-d8d331ccda39/content https://scholarspace.manoa.hawaii.edu/server/api/core/bitstreams/3a2e617b-445b-4bf4-8e0a-d8d331ccda39/content
- ↑ The Rademacher Forges https://web.archive.org/web/20210303061638/https://www.eskilstuna.se/uppleva-och-gora/museer-och-konst/rademachersmedjorna/besoksinfo/in-english.html
- ↑ Neerlandistiek, 2019. Welke taal sprak Karel de Grote en doet dat er toe?