Stoeattoean
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mofers. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
De stoeattoean (döks aangegaove mit "\", 'n accent grave of ouch accent 1) is eine vanne twieë kóntrasterendje toeanen in 't Limbörgs, naeve de sleiptoean enne neet-kóntrasterendje neutralen toean[1]. De stoeattoean kump allein veur op beklemtoeandje littergrepe.[2]
Op gróndj vannen oearsprónk vanne stoeattoean, dae hie-ónger wiejer wuuertj oetgelag, kómme stoeattoeanen allein veur in littergrepe mit lang klinkers, diftongen of kórte klinkers die waere gevolg door tautosyllabische sonorante, det wil zègke wäörd die ènjigen op 'nen inkele, zingbare klank (wie [m], [n], [ŋ] ng, /r/ r, [l], [ɲ] nj of [ʎ] lj) of 'n kómbinaasje mit ieës 'ne sonorant en vervölges 'nen angere mitklinker, wie mp, ns, ldj en zo wiejer. De euverige littergreepvörm, dus kórte klinkers zónger tautosyllabische sonorante (littergrepe die ènjigen op 'nen inkele neet-sonorant of mieëder neet-sonorante, wie in kat, lup of ech), kriegen autematis 'ne neutralen toean.[3]
Oearsprónk bewirk
Bieje wersjienlikste theorie euver 't óntstaon vanne toeanen op 't Limbörgs geit 't óm 'n kómbinaasje van verlinging van kórte klinkers, versjillige klinkerhuuegdjes en apokope ('t ewegvalle van klenk, veurnamelik, meh neet oetsloetendj, ónbeklemtoeandje (ènj)klinkers).[3] Hiebie zeen de toeanen in drie versjillige fase óntstange: 1. neet-hoeag lang klinkers (wie "ao", "ee" en "oo") en neet-hoeag-sloetendje diftonge (de óneigelike diftonge wie "ieë" en "oea") kriege stoeattoean; 2. hoeag lang klinkers (wie lang "ie" en "oe") en hoeag-sloetendje diftonge (wie "ei" en "ou"), verlingdje klinkers oet VC-clusters (kórte klinker gevolg door 'ne korte mitklinker) en kórte klinkers mit tautosyllabische sonorante (wobie 'ne sonorant drek oppe klinker volg en bie dezelvendje littergreep huuertj, wie in 't waord "handj") kriege sleiptoean; 3. apokope van -ə en sómmige mitklinkers, es ouch synkope (sameval van littergrepe) binnen e waord verangertj wäörd mit 'nen euvergeórve sleiptoean in wäörd mit stoeattoean.[3]
Paradigmawusselinge bewirk
Es 'ne stam van e waord 'ne stoeattoean haet wiltj det neet automatisch zègke det deze stoeattoean blief behajen in verbugingen of verveuginge. Verangeringe van stoeattoean nao sleiptoean zeen väöl-veurkómmendj in 't volgendj val: 't mieëvaad van lankklinkerige wäörd wobie de stoeattoean e gevolg is van apokope: "doe\f < *doeve - doe~ve", "haa\n < *hane - ha~ne", mer aevel neet es d'n oearsprunkelike toean neet 'nen inherente stoeattoean haet (mirk op det dit d'roet is 'nt gaon): "snao\r - snao\re > snao~re", "toea\n - toea\ne > toea~ne". 't Versjil zitj d'rin det 'n lang "oe" of "ie" inherent sleiptuuenig is, enne "aa" in wäörd wie "haan" e val is van 'nen oearsprunkelik korte klinker dae verlingk is geworen in 'n aope syllabe. De klinkers in wäörd wie "snaor" en "toean" zeen van aadshaer oet lank, wodoor zie inherent stoeattuuenig zeen.
In 't Mofers guuef 't nag ingewikkeldje procèsse die te maken höbbe mit liaison, sandhi's en auslautverhärtung wodoor inherente sleiptoeane versjuve nao stoeattoeane, wie "pa~k > pa\kdje". Angestróm gebeurt det aevel neet: e waord det injig op 'ne (veróngerstaldje) stumhöbbendje mitklinker hiltj ummer stoeattoean, óngeach of de mitklinker zien stumhöbbendjheid verluus door auslautverhärtung; 't waord "brö\gk" (mieëvaad: "brö\gke") riemp dus neet mit 't waord "brö~k" (mieëvaad van "bro~k").
Regionaal variaasje bewirk
't Exak verloup vanne stoeattoean versjiltj van plaats toet plaats. Euver 't algemeint geldj det de stoeattoean ieës stieg en vervölges sjerp daaltj:
- Op 't Hessels stieg d'n toean ieës stendig wonao d'r hieël sjerp daaltj;
- Op 't Loeëners (Borgloon) stieg d'n toean stendig en lankzem toet 'n middehuuegdje wonao d'r sjerp daaltj;
- Op 't Mofers stieg d'n toean stendig wonao d'r 'n sjerpe daling inzètj die vervölges zich oetvlak;
- Op 't Remunjs begintj t'r mit 'nen hoeage piek dae daonao stendig daaltj mit 'n oetvlakking op 't lits.
- Op 't Vinloos gebeurtj bao 'tzelvendje es op 't Remunjs, meh de daling is get traoger en vlakker.
De veurbiljer hiebaove gelje veur 'n posiesje anen ènj vanne zats; inne midde vanne zats gelje anger regele:
- Op 't Hessels krieg d'n toean ieës 'n betrèkkelik sjerpe stieging nao 'nen hoeage piek, wonao d'r sjerp daaltj en zich vervölges oetvlak nao 'ne bao-stabielen toean (meh meistes toch nag lichtelik dalendj);
- Op 't Loeëners gebeurtj naogenóg 'tzelvendje es op 't Hessels;
- Op 't Mofers gebeurtj bao 'tzelvendje es op 't Hessels, meh de daling zètj zich op 't lits get dudelik door;
- Op 't Remunjs krieg t'r ieës 'nen hoeage piek dae den hieël sjerp daaltj en zich vervölges oetvlak nao 'ne bao-stabiele, koem-dalendjen toean;
- Op 't Vinloos gebeurtj naogenóg 'tzelvendje es op 't Remunjs.
Veur 't Brachs (Maasbrach) en 't Zitterds geldj in groeate liene 'tzelvendje es veur 't Remunjs.[4][5]
In wèsteliker Limbörgse dialekte, wie 't Tungers en 't Mestreechs maak wiejer d'n doer van de toeane väöl oet waat betruf 't kóntras tösse sleip- en stoeattoean. Dit liek absoluut neet te gelje veur Oeas-Limbörgse dialekte, al zeen de sleiptoeane väöl ummer (get) langer kwa doer es de stoeattoeane.[6]
In 't Mestreechs geldj wiejer det diftonge bie 'ne stoeattoean waal dudelik diftonge zeen, wie bij [bɛi̯] bei "insek", lui [lœy̯] löu "miense" en [dɔu̯f] dowf "vogel" mit stoeattoean taengeneuver bij /bɛ:/ bèè "inne buurt van", lui /lœ:/ lèù "wirksjoew" en douf /dɔ:f/ dòòf "neet-huuerendj" mit 'ne sleiptoean.[7]
Brónne bewirk
- Gussenhoven, Carlos. "A vowel height split explained: Compensatory listening and speaker control." Laboratory phonology 9 (2007): 145-172.
- Gussenhoven, Carlos en Jörg Peters. "De tonen van het Limburgs." Nederlandse taalkunde 13 (2008): 87-114.
- Kortlandt, Frederik. "The origin of the Franconian tone accents." Amsterdamer Beiträge zur älteren Germanistik 63.1 (2007): 1-3.
- Notten, Jan GM. "De chinezen van Nederland." (1988).
- Pützer, Manfred. "Die Wortakzente von Beuren. Ein Beitrag zu wortprosodischen Strukturen in einer moselfränkischen Mundart." Phonus 1 (1995): 65-105.
- Verheijden, A.M.H.H. Relationen mellan vokallängd i älvdalska och ordaccent i limburgiska. Universiteit van Amsterdam. 2015.