Nationaal-Socialistische Beweging
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
De Nationaal-Socialistische Beweging, kort-eweg NSB, waor 'n Nederlandse fascistische politieke partij. Ze woort in 1931 opgeriech en behaolde in de crisisjaore beperk succes. Nao d'n inval vaan de Duitsers in 1940 collaboreerde ze mèt de bezètter; vaanaof 1941 waor ze de eineg touwgestande partij. Bij de bevrijing in 1945 woort ze verboje.
Jaore daarteg
bewirk
De Nationaal-Socialistische Beweging woort op 14 december 1931 opgeriech door touwkomsteg leier Anton Mussert en twiede maan Cees van Geelkerken. Formeel waor 't gein partij meh 'n stiechting. De statute sjreve wijer veur tot allein d'n "Algemeine Leier", Mussert, de mach had um beslute te numme. De partij modelleerde ziech nao zoewel 't Italiaans fascisme vaan Mussolini es 't Duits nationaal-socialisme vaan Hitler. D'n invlood vaan de lèste ideologie moot evels neet euversjat weure, oondanks tot de beweging ziech nationaal-socialistisch neumde; Joede waor beveurbeeld 't lidmaotsjap touwgestande. Wel sjreef Mussert zien partijprogram gooddeils vaan de NSDAP euver, mèt eweglaoting vaan stökker euver rasselier. 't Accent vaan de ideologie laog bij 't autoritarisme: de partij waor veur eine sterke leier en tege de parlementair democratie en persoenleke vrijheid.
't Ierste jaor trok de partij nog neet zoeväöl aondach, meh nao 'n manifestatie in Utrech op 7 jannewarie 1933 greujde 't aontal lede snel. Op deen daag woort veur 't iers mèt de Weerbaarheidsafdeling (WA, te verglieke mèt de Duitse SA) gemarcheerd en brach me de partijgezèt Volk en Vaderland oet. 't Aontal lede naom touw vaan 1000 begin 1933 tot 52.000 begin 1936. In deen tied woort de bekinde groet Houzee geïntroduceerd, wie ouch de jäögorganisatie Jeugdstorm, de studenteorganisatie Nationaal-Socialistisch Studentenfront en neve 't wekeleks Volk en Vaderland ouch de daogelekse gezèt Het Nationale Dagblad (de zoegenaomde fascistische zuil). De partij profileerde ziech sterk es de oplossing veur de economische crisis en wees ouch op 't gevaor vaan 'n communistische euverhiersing vaan Europa mèt de leus "Mussert of Moskou". Doortot de partij bovedeen 'n gooj reputatie had - en neet, zoewie de NSDAP, bekind stoont um 't gebruuk vaan geweld en intimidatie - behaolde ze 'n vrij groete populariteit. 't Hoegdepunt kaom bij de provinciaol-staoteverkezinge vaan aprèl 1935: de partij haolde bekans ach percint vaan de stumme.
Zjus wie in Duitsland de NSDAP had ouch de NSB veural zienen aonhaank in de lieger middeklas (de kleinbörgers): middestanders, amtenere en klein boere. De proletarische klas had mier op mèt de SDAP; oonder de elite bleef me 't liberalisme trouw. De NSB oondervoont vaanaof 1933 flinke tegestand vaan gevestegde maotsjappeleke structure: dat jaor al woort amtenere lidmaotsjap vaan de beweging verboje (um häör anti-regeringsstandpunt). Kèrkgenoetsjappe waore de NSB ouch slech gezind: in 1935 verbooj de katholieke kèrk häören aonhaank 't lidmaotsjap, in 1936 deeg de synood vaan de grifformeerde kèrk 'tzelfde. Daorum had de partij oonder katholieke en orthodox protestante noets väöl aonhaank. De regering-Colijn verbooj in 1935 bovedeen particulier weerbaarheidsvereineginge, wat de NSB dwóng de WA op te heffe.
Vaanaof 1935 leep d'n aonhaank vaan de NSB sterk trök. Veur e deil kaom dat door de maotsjappeleke tegestand die 'n NSB-lid gooddeils isoleerde. Ouch verliende de partij oonconditioneel steun aon de rezjiems vaan Hitler en Mussolini, die loupende de jaore derteg ummer mier in agressief en repressief excesse vervele. Bovedeen woort de partij zelf ouch illegaoler en radicaoler. Dees verandering kaom gooddeils op 't conto vaan Meinoud Rost van Tonningen, 'ne verklaorde veurstander vaan 't nazisme. Door dit alles haolde de NSB mèt de Twiede-Kamerverzekinge vaan 1937 e teleurstèllend rizzeltaot mèt mer get mie es veer percint vaan de stumme, haos 'n halvering dus tege de staoteverkezinge twie jaor ieder. Bij de staoteverkezinge vaan 1939 waor d'n aonhaank nog wijer gedaold.
Twiede Wereldoorlog
bewirk
Wie d'n Twiede Wereldoorlog oetbraok pleitde Mussert veur neutraliteit vaan Nederlandse kant, al stoont de partij zelf natuurlek aon de kant vaan de Pruse. Mèt d'n Duitsen inval op 10 mei 1940 woorte 10.000 NSB'ers vasgezat. Nao de capitulatie verklaorde Mussert ziech gans veurstander vaan de bezètter. De monarchie had door de vlöch vaan keuningin Willemien häör legitimiteit volges häöm verlore. Mussert pleitde veur 'n Groet-Nederlandse staot, bestaond oet Nederland, 't Belsj, Luxemburg en Noord-Fraankriek, boevaan heer de leismaan zouw weure. De Pruse gaove häöm neet ziene zin. Wel woorte de partij en häör lede in alle opziechte geprivilegeerd. In 1941 woorte alle ander politieke partije verboje en gónge NSB'ers euveral in 't land börgemeistersposte en ander politieke functies vervölle. In d'n oorlog steeg 't aontal leje tot roond de 100.000; de aajdgedeende zaoge hendeg op dee nuien aonwas neer. Ouch kaom 't tot 'n heropriechting vaan de WA.
Op Döllen Dinsdag (5 september 1944, d'n daag tot in gans Nederland, bij veur- en tegestanders vaan de Pruse, 'n massahysterie oetbrook die de haos oonmiddeleke euvergaof vaan de Pruse veurspäölde) vlöchde väöl NSB'ers nao Duitsland. Oonder hun waor ouch de gemachtegde veur Nederlands Limburg, graof Max de Marchant et d'Ansembourg. Die lui woort verboje uniforme en ander teikene vaan weerdegheid te drage; 't kaom zelfs tot versjèllede royeminte.
Tege 't ind vaan d'n oorlog veel de NSB in vreigel oeterein. Mussert royeerde oetindelek zelfs Van Geelkerken en Rost van Tonningen. Bij de bevrijing woort de partij direk verboje. Mussert woort tege de moer gezat, Van Geelkerken kraog leveslaank, Rost van Tonningen pleegde woersjijnelek zelfmaord in zien cel, in aofwachting vaan zien berechting. Väöl ander NSB'ers kaome in de gevaangenis of in verbeteringskamp Duindorp (bij D'n Haag). Boete 't legaol circuit um woorte hiel väöl NSB'ers in gans 't land veur sjandal gezat en woorte hun hoezer geplunderd. Dao zien gein neumesweerde poginge gewees um de beweging oondergroonds veur te zètte.