Italische taole

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

---

De Italische taole zien 'nen tek vaan Indogermaanse taole gesproke in proto-historisch en vreug-antiek Italië. De term weurt allein in historische contex gebruuk, allewel tot de modern Romaanse taole, die vaan 't Latien aofstamme, genealogisch gezeen ouch bij de Italische taole hure. Behave 't Latien zien alle leie vaan de familie oetgestörve zoonder dochtertaole te höbbe veurtgebrach. Bovendeen is ouch 't Latien de einege Italische taol mèt 'n groete textueel euverlievering; veur de ander Italische taole en dialekte is me aongeweze op inscripties, zoetot de kinnes vaan dees taole neet al te oetgebreid is.

Aofkóms en verwantsjappe

De Italiërs waore Indogermane en zien dus in de prehistorie geleidelek aon oet 't ooste nao Italië geïmmigreerd. De ierste archeologische spore daovaan stamme laat oet 't twiede milennium veur Christus. De Italische taole hure bij de westeleke (kentum-) groop van Indogermaanse taole en zien daodoor verwant aon de Keltische en Germaanse taole en aon 't Grieks, meh in 't bezoonder aon 't Venetisch, wat soms zelfs tot 't Italisch gerekend weurt. Ouch 'n èng verwantsjap mèt 't Ligurisch ligk veur de haand; dit kin door 't te klein tekscorpus vaan die taol neet weure vasgestèld. Vreuger naom me aon tot de Italische taole bovegemiddeld ing mèt de Keltische taole verwant waore (op 'n meneer wie de Slavische en Baltische taole) meh de huidege stand vaan oonderzeuk gief gein aonleiing um dat te dinke.

Klaankveranderinge

Ouch in 't Italisch weurt de Proto-Indogermaanse foneeminventair kleinder. De mieste consonante oontwikkele ziech neet tot gans ander klaanke. 'n Oetzoondering zien de geaspireerde stumhöbbende plosieve bh, dh en gh, die in stumloes fricatieve verandere. In 'n ieder stadium zien dat woersjijnelek geaspireerde tenues gewees (ph, th, kh), wie in 't Grieks (wat ze later ouch tot fricatieve oontwikkelde!). Wat betröf de vocale: die kinne noe allevijf laank en kort zien. De allofonie tösse u en w/v is evels nog neet verdwene (Latien volvere "drejje", voltoejd deilwoord volutum). De Italische taole zien relatief klaankriek: "lestege" consonantclusters die in 't Proto-Indogermaans aon de orde vaan d'n daag waore geit me oet de weeg.

mediae

b, d en g blieve oonveranderd.

mediae aspiratae

bh > f (te verklaore oet bh > ph > f), dh > f (te verklaore oet dh > th > þ > f), gh > h of f (te verklaore oet gh > kh > ch > h/f).

tenues

p, t en k blieve oonveranderd.

liquidae en nasale

l, m, n en r blieve oonveranderd.

fricatieve en approximante

s en w blieve behawwe. S weurt f in sommege wäörd.

Grammatica

De Italische taole behawwe in ierste instantie in eder geval alle naomvalle boete d'n instrumentalis. In 't Aajdlatien is de locatief nog dudelek vaan d'n ablatief te oondersjeie en ouch in 't Oskisch vint me dat versjèl nog trök. D'n dualis verdwijnt zoonder väöl spore nao te laote, ieder es in de umringende taole (Aajdgrieks, Aajdkèrkslavisch, Aajdiers en Gotisch, op de ierste nao allemaol taole die väöl later op sjrif koume te stoon, höbbe alleveer d'n dualis nog gans of gedeiltelek behawwe). In de wèrkwäörd valle aoristus en perfectum same, zoe good wie conjunctief en optatief. 't Imperfectum oontwikkelt ziech door tot 'ne volweerdege wèrkwoordstied, dewijl plusquamperfectum, futurum simplex en futurum exactum oontstoon.

Oonderverdeiling

De Italische taole valle in twie hoofgrope oeterein. De belaangriekste groop, entans in d'n tied véúr de Romeinse expansie, bestoont in de ierste plaots oet 't Oskisch en 't Umbrisch en waor in gans Midde- en Zuid-Italië verspreid. De ander groop, mèt 't Latien es belaangriekste vertegenwoordeger, had mer e klei verspreiingsgebeed en neet väöl leie. Wijer woorte nog Italische taole gesproke op Sicilië; door gebrek aon bronne is neet te zègke of die bij ein vaan bei grope doorte. De genealogie zuut daodoor zoe oet:

ITALISCHE TAOLE

• Oskisch-Umbrische groop (Sabellisch)
  • Oskisch
  • Umbrisch en verwante
    • eigelek Umbrisch
    • Aequisch
    • Marrukijns
    • Marsisch
    • Paelignisch
    • Sabijns
    • Vestijns
    • Volskisch
  • Zuid-Piceens
• Latien-Faliskisch
  • Faliskisch
  • Latien
    • Romaanse taole
• Elymisch
• Sikulisch
• Venetisch

't Faliskisch, wat direk te noorde vaan Latium gesproke woort, verdween al laank veur 't begin vaan de jaortèlling. 't Oskisch en 't Umbrisch bleve langer bestoon; de ierste taol is ouch nog, neve Latiense tekste, op de mör vaan Pompeii aongetroffe.