Hittitisch

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

't Hittitisch (ouch Hettitisch en Hethitisch; eige naom 𒉈𒅆𒇷 nešili) is 'n oetgestorve Indo-Europese taol die huurt bij de gans oetgestorve femilie vaan Anatolische taole. 't Hittitisch woort gesproke door de Hittiete, e volk wat in de broonze aajdheid in Oos-Turkije leefde. De Hittitische taol is euvergelieverd in e groet aontal nagelsjriftablètte tösse de 17en en d'n 13en iew veur Christus; glosse in de taol goon nog wijer trök. Dit maak 't, mèt aofstand, de ajds bekinde Indo-Europese taol. Allein al veur de taolkunde is 't Hittitisch daorum vaan groet belaank.

Plaots binne de Anatolische taole

't Hittitisch is de ajdste en bès bekinde vaan de Anatolische taole, meh 't gief nog aandere. Neve Hittitisch gief 't nog Palaïsch, Lydisch en de Luwische gróp. Die lèste gróp besteit oet miejer taole die oonderein rillatief ing verwant zien; de aander drei, dus ouch Hittitisch, zien 'n gróp op ziech.

Dinger die 't Hittitisch mèt zien naoste zösters deilt zien oonder mie twie in plaots vaan drei geslachte (geslachtelek en oonzijeg), 't gedeiltelek behaajd vaan de Indo-Europese laryngaole h₂ en h₃, en 't doen samevalle vaan de Oer-Indo-Europese mediae en mediae aspiratae (*b en *bʰ weure allebei /b/, in transcriptie p; *p blijf daan /p/, in transcriptie pp).

E belaankriek versjèl mèt de Luwische gróp is de behandeling vaan de dorsaol consonante. 't Hittitisch deit mèt de kentumtaole mèt en veug *k en *ḱ same, dewijl de Luwische taole, zjus wie de satemtaole, de *ḱ wijer nao väöre in de moond lègke. Zoe steit Hittitisch ker 'hart' tegeneuver Luwisch zārza.

Oontwikkeling

De Anatolische taole mote ziech örges in 't veerde millennium veur Christus vaan de 't Oer-Indo-Europees höbbe aofgesjeie. Sommege gelierde neume deze vreuge vörm vaan Indo-Europees trouwens liever 'Indo-Hittitisch', en bewoere de naom 'Indo-Europees' veur de taole die ziech pas later aofsjeide. Dat zouw de Anatolische taole, Hittitisch dus ouch, 'n zöstergróp vaan 't Indo-Europees make.

De aofsjeiing gebäörde doortot 'n gróp Indo-Europeaone emigreerde oet de Indo-Europese Urheimat; gemeinelek nump me aon tot dat 't gebeed noordelek vaan de Zwarte Zie waor. In Anatolië waore op dat memint al aander taole, die de Anatolische femilie zeker höbbe gemaak tot wat ze is. Aon 't Hittitisch góng de Hattische taol veuraof. 't Bestoon vaan die taol kin me neet allein indirek opmake oet bezunder wäörd ('t Hittitisch tèlt inderdaod väöl wäörd die in aander Indo-Europese gróppe neet bekind zien), 't gief ouch e paar regelkes teks in 't Hattisch, geïncorporeerd in Hittitische kleitablètte, compleet mèt Hittitische vertaoling. 't Is (nog) neet gelök die taol mèt 'n aander taol of taolfemilie te verbinde.

Oondaanks de rillatief korten tied boe-in de taol op sjrif bekind is (zoeget vief iewe), deilt me ze toch op in drei stadia. 't Aajdhittitisch begint roond 1750 v.Chr. en doort tot zoeget 1450 (aofhenkelek vaan de gebruukde chronologie bij 't rillatief datere vaan keuningslieste). Daan volg tot 1380 't Middelhittitisch, wat dus mer hiel kort doort. Daonao kump 't Nuihittitisch, wat tege 1200 abrup tot 'n ind kump in de Ind-Broonstiedcollaps. Zoonder twiefel heet de taol wel laanger bestande, meh 't Hittitisch riek waor ingestort en de staote die in 't machsvacuüm opkaome gebruukde Aramees es sjrieftaol.

Sjrif

Zuug ouch: nagelsjrif

't Hittitisch weurt gesjreve in 't nagelsjrif. De Hittiete höbbe dit liere kinne vaan de Assyriërs, die hun Akkadisch demèt opsjreve. Zelf heet 't Akkadisch dit sjrif weer euvergepak vaan 't Soemerisch. Dat heet zoe zien consequenties. 't Sjrif is veural gemaak op de Soemerische taol en daomèt minder gesjik um Akkadisch of Hittitisch mèt te sjrieve.

In 't nagelsjrif bestoon versjèllende soorte teikes. Ierstens gief 't logogramme, teikes die e woord oetbeelde. Wienie die boeten 't Soemerisch weure touwgepas, sprik me vaan 'soemerogramme'; in 't Hittitisch weurt ouch wel vaan 'akkadogramme' gesproke, aongezeen de Hittiete dees teikes van 't Akkadisch höbbe euvergenome. Logogramme weure in 't Soemerisch, 't Akkadisch en 't Hittitisch gans anders oetgesproke, meh 'tzelfde gesjreve. Wel weurt in 't Hittitisch dèks de buigingsoetgaank los touwgeveug, zoetot 't toch neet compleet 'tzelfde oetzuut. 't Teike 𒇽 weurt in 't Soemerisch geleze wie lu, in 't Akkadisch wie awīlum en in 't Hittitisch es pešnaš, meh daan moot 't wel wie 𒇽𒀸 weure gesjreve. In alle drei de taole beteikent 't 'maan'. E logogram beujt gein inziech in de oetspraok vaan dit specifiek woord. 'nen Inkele kier beteikent dit tot de oetspraok vaan zoe woord neet bekind is; miestens kump neve de logografische sjriefwijs evels ouch de fonetische variant veur.

Daoneve gief 't teikes die wel 'ne klaank oetbeelde, (min of mie) los vaan de taol. Logogramme kinne soms ouch fonetisch weure gebruuk, dus neet mèt hun beteikenis meh mèt de klaank dee 't teike heet. Daoneve gief 't gans get teikes die veural of zelfs allein um hunne klaank weure gebruuk. In principe stoon die veur 'n ganse syllaab. Hei-aon kin me good zien tot 't sjrif veur 't Soemerisch is bedach. Die taol is veur 't groetste deil opgebouwd oet ope lèttergrepe, en maak intens gebruuk vaan achterveugsele die ein syllaab laank zien. In 't Hittitisch moot me twie teikes soms leze wie ein syllaab. 't Woord 𒄯𒁖𒂵𒀸 'beer', directe transcriptie har-tag-ga-aš, weurt geleze wie hartakkaš.

Sommege klaankteikes oet 't Akkadisch koume in 't Hittitisch neet veur. Väöl fonetische teikes höbbe in 't Hittitisch aander weerdes es in 't Akkadisch, zjus wie 't Akkadisch ze neet 'tzelfde oetsprik wie 't Soemerisch, en zjus wie de lètters vaan 't Latijns sjrif ouch neet in alle taole 'tzelfde klinke. Euver sommege teikes is nog discussie.

't Gief ouch nog 'n daarde soort teikes, de determinatieve. Dees teikes höbbe gein klaank- of woordweerde, meh geve de semantische klas vaan 't woord aon (zègke get euver de beteikenis vaan e woord). Dit kin nujeg zien um homonieme oeterein te hawwe. In 't Hittitisch speule determinatieve geinen al te groete rol.

Klaanklier

De klaanklier vaan 't Hittitisch stèlt us veur e paar groete probleme. Zoezjus woort al geriffereerd aon de bezunder meneer boe-op de plosieve weure gesjreve: De Oer-Indo-Europese mediae (*b, *d, *ǵ, *g) en aspiratae (*bʰ, *dʰ, *ǵʰ, *gʰ) valle same in wat me sjrijf es tenues (p, t, k), dewijl de tenues vaan 't Oer-Indo-Europees (*p, *t, *ḱ, *k) weure gesjreve wie dobbel consonante (pp, tt, kk). De vraog is wie die klaanke dan woorte oetgesproke. De sumpelste optie, naomelek perceis zoewie 't dao steit, heet es probleem tot e geminaot aon 't begin vaan e woord wel e bitteke gek is. Alternatief kin me aonnumme, wie diverse gelierde höbbe veurgestèld, tot de p, t, k feitelek wie [b, d, g] woorte oetgesproke. Die oetspraok steit korter bij de oersprunkeleke weerdes in 't Oer-Indo-Europees. Dit is evels ouch neet zoonder probleem. 't Akkadisch, boe 't Hittitisch zie sjrif vaandan heet, kint die klaanke naomelek ouch, en wat mie is: ouch op sjrif weure mediae en tenues oeterein gehawwe. 't Gief gein dujeleke rei boeveur de Hittiete, es hun taol de klaanke [b, d, g] had, die daan neet gewoen zouw sjrieve. Versjèllende gelierde zeuke daan ouch nao aander meugelekhede, beveurbeeld tot de 'dobbel' consonante aongebloze woorte.

'n Aander probleem beujt 't foneem wat me algemein wie <š> sjrijf. 't Versjijnt eigelek euveral boe me 'n s zouw verwachte. Dit kin beteikene tot 't Hittitisch gein s had. Aandere vinde dat evels oonwoersjijnelek en meine tot de taol of euveral [s] had, of reconstruere twie foneme /s/ en /ʃ/. Obbenuits is daobij e probleem tot 't Akkadisch gewoen e foneem /s/ had en dao ouch apaarte teikes veur gebruukde. Mesjiens laog de oetspraok vaan de lètter get detössenin, op [ɕ].

De <h> weurt dèks wie 'nen uvulaire stumloeze fricatief [χ] gereconstrueerd, dat wèlt zègke wie 'nen depen Hollandse ch. Wie gezag is dit e reflex vaan de Indo-Europese h₂ en h₃.

Grammair

D'n Hittitische grammair vertuint groete euvereinkomste mèt de aander Indo-Europese taole. 't Waor daan ouch op basis vaan de grammair, en neet op basis vaan de woordesjat, tot archeologe de taol es Indo-Europees herkóste. Toch is de grammair vaan 't Hittitisch bezunder. Ze umvat naomelek väöl minder vörm es aander aw taole wie 't Sanskriet, Aajdgrieks of Latien, dewijl die taole toch e stök joonger zien. 't Hittitisch brik daomèt d'n trend tot Indo-Europese taole naovenant ze langer bestoon ummer sumpeler weure.

De veur hand ligkende verklaoring is tot de taol al vreug väöl vaan zien vörm is verlore. Dat kin beveurbeeld zien gebäörd wie de veurawwers vaan de Hittiete in Anatolië aonkaome en dao in intens taolcontak mèt de inheimse bevolking kaome. 't Gief evels ouch 'n aander theorie. Mesjiens is 't Indo-Europees wel complexer gewore naotot ziech 't Hittitisch aofsplitsde. Dat is zeker good dinkbaar. Zoe gief 't aonwiezinge tot 't vrouwelek geslach, wat in 't Hittitisch neet besteit, pas later detösse gefrót woort. In 't Aajdgrieks höbbe samegestèlde adjectieve beveurbeeld gein apaarte vörm veur 't vrouwelek. Dees theorie kin wel neet alle versjèlle verklaore. Restante vaan 'nen apaarte locatief en vaan 'ne genitief mievoud (zuug oonder) tuine tot zeker wel vörm oet 't Hetitisch zien verdwene.

Morfologie

Substantieve (zelfstandege naomwäörd) valle in twie klasse oeterein, bezeeld/geslachtelek en oonbezeeld/oonzijeg. 't Bezeeld geslach kump euverein mèt 't mannelek oet de aander aw Indo-Europese taole. De Indo-Europese o-declinatie is in 't Hittitisch 'n a-declinatie gewore; hei vèlt 't mierendeil vaan de wäörd dus in. 't Gief ouch 'n i-declinatie.

Vaan de ach naomvalle oet 't Oer-Indo-Europees hèlt 't Hittitisch 'rs zeve over; allein d'n datief en locatief zien goon samevalle. ('n Inkel woord hèlt ze nog oeterein; daan heet de locatief gaaroet geinen oetgaank.) Daobij heet 't Hittisch nog twie naomvalle ingeveurd: d'n allatief (dee 'n beweging örges opaon besjrijf; in 't Indo-Europees dèks mèt d'n accusatief aongegeve) en d'n ergatief. 't Hittitisch is naomelek 'n gesplete ergatieftaol, die noe ins mèt nominatief-accusatief tegestèllinge, daan weer mèt absolutief-ergatief tegestèllinge wèrk. D'n ergatief kump te pas wienie 'n oonzijeg woord oonderwerp vaan 'n euvergaankelek werkwoord is. Zjus wie bij de aander Indo-Europese taole zien bij 't oonzijeg de nominatief en accusatief geliek aonein.

Naomwäörd kinne weure verboge in 't inkelvoud en mievoud. 'nen Dualis besteit neet. Es veurbeeld volge noe e geslachtelek en 'n oonzijeg paradigma in de a-declinatie.

hartakkaš 'beer (bies)'
inkelvoud		mievoud
nominatief	𒄯𒁖𒂵𒀸 hartakkaš	𒄯𒁖𒄀𒌍 hartakkeš
genitief	𒄯𒁖𒂵𒀸 hartakkaš
datief-locatief	𒄯𒁖𒄀 hartakki	𒄯𒁖𒂵𒀸 hartakkaš
accusatief	𒄯𒁖𒂵𒀭 hartakkan	𒄯𒁖𒄖𒍑 hartakkuš
vocatief	𒄯𒁖𒄀, 𒄯𒁖𒂵 hartakki, hartakka	—
ablatief	𒄯𒁖𒂵𒊍 hartakkaz(a)
instrumentalis	𒄯𒁖𒄀𒀉 hartakkit
allatief	𒄯𒁖𒂵 hartakka	—

ekan 'ies'
inkelvoud		mievoud
nominatief	𒂊𒅗𒀭 ekan	𒂊𒅗 eka
genitief	𒂊𒅗𒀸 ekaš
datief-locatief	𒂊𒆠 eki	𒂊𒅗𒀸 ekaš
accusatief	𒂊𒅗𒀭 ekan	𒂊𒅗 eka
vocatief	—
ablatief	𒂊𒅗𒊍 ekaz(a)
instrumentalis	𒂊𒆠𒀉 ekit
allatief	𒂊𒅗 eka	—

Wie me kin zien, gief 't in väöl naomvalle gei versjèl tösse inkelvoud en mievoud. In 't Aajd-Hettitisch gaof 't nog wel 'ne genitief mievoud op -an, dee neve de vörm op -aš veurkaom.

't Werkwoord kin weure verveug nao persoen (ierste, twiede, daarde) en getal (inkelvoud en mievoud; ouch hei besteit geinen dualis). 't Gief mer twie tije (presens en preteritum/aoristus), twie wijze (indicatief en imperatief; dee lèste besteit in alle persoene) en twie genera (actief en mediopassief). Conjunctief en optatief koume neet veur. 't Gief twie verveugingsklasse: de mi-conjugatie en de hi-conjugatie (geneump nao d'n oetgaank veur d'n ierste persoen inkelvoud).

Neve de persoensvörm kint 't Hittitisch werkwoord ouch nog get oonbepaolde vörm: d'n infinitief, 't participium (deilwoord), 't deverbaol substantief (zelfstandig naomwoord vaan werkwoord aofgeleid) en 't supinum.

Syntaxis

De euverwegende volgorde is oonderwerp - veurwerp - werkwoord. Zinne beginne dèks (dèkser es in aander taole) mèt e voogwoord of e partikel, die dèks vaan achterveugsele weure veurzeen.

Corpus

In 't begin sjreve de Hittiete in 't Akkadisch, wat noe eine kier de sjrieftaol vaan de ganse regio waor. Zelfs Soemerisch, daan al 'n verdwijnende taol en zeker neet in de buurt gesproke, kós weure gebruuk wienie de traditie dat eisde (op monuminte of zoe). Roond 1900 v.Chr. duke de ierste Hittitische glosse op in Akkadische tekste. 't Geit hei daan um inheimse eigenaome.

D'n ajdsten teks dee zelf in 't Hittitisch is kump vaan keuning Anitta vaan Kuššara. Heer regeerde in d'n achtienden of zeventienden iew veur Christus. Oet d'n tied vaan 't Aajdhittitisch Riek stamme wijer oonder mie 'ne wètsteks en de mythe vaan Illujanka, de ierste literatuur in de taol.

Talrieker is 't corpus in 't Nuihittitisch. Good bekind zien de breve vaan Amarna, die ouch intrèssant zien veur de Kanaänitische taole en de volker die ze spraoke; veur hun oontdèkking kaom zoeget alles wat me daovan wis oet d'n Biebel. Nog diverse aander diplomatieke documinte zien bekind. Ouch gief 't e laank stök vaan eine Kikkuli euver 't beliere vaan peerd, wat 'n uniek leech beujt euver wie me in deen tied mèt peerd umgóng. Mythologische tekste gief 't euver de gode Kumarbi en Appu.

Oontciefering

Ind negentienden iew woorte bij El-Amarna kleitablètte mèt nagelsjrif gevoonte in 'n taol die neet Soemerisch of Akkadisch kós zien. De Noor Jørgen Alexander Knudtzon meinde in de teks 'nen Indo-Europese taol te zien, veural op groond vaan de morfologie; heer had gein twietaolege tekste veur ziech en kós de tablètte neet gans leze. Väöl gelierde stèlde daorum hun vraoge bij dees conclusie.

Knudtzon kraog geliek wie de Pruus Hugo Winckler in Anatolië, bij 't dörpke Boğazköy, de reste vaan Hattusa oontdèkde. Heer brach de besjaving in verband mèt de Biebelse Hittiete - e verband boe tot op euzen daag euver weurt gedisputeerd - en oontdèkde talrieke kleitablètte. Door dit euvervleujeteg materiaol kós de Bohemer Bedřich Hrozný euvertuigend aontuine tot 't Hittitisch 'n Indo-Europese taol waor. Ouch heer deeg dat wie Kudtzon weer op grammaticaol arguminte, meh umtot heer de treffers tot in väöl groeter detail besjreef, waor zien conclusie lesteger te weerlègke. D'n Amerikaon Edgar Howard Sturtevant kaom mèt 'ne betere grammair. Sindsdeen heet de oontciefering vaan 't Hittitisch gein al te groete probleme opgelieverd, al blieve (wie heibove al gezag) sommege dinger oondujelek.