Das

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Norbiks. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

Plaetje:Stamps of Germany (BRD) 1968, MiNr 551.jpg

Das op poszegel

D'r das, meles meles, wert geraeëkend tut de roofdere mae is 'ne allesaeëter. Dasse zeunt familie van de marters, waezele en de hermeliene. D'r das is in Nederland en op 't Belsj besjermd en keumt vöral vör in 't Mergelland, Voere, Haspengouw, 't Moontserner gebied en 't laand va Herf. 't Zeunt nachdere en ze haowe 'ne lichte weentersjlaop.

D'r menu

'n Nès jong muus of knieng zal 'ne das neet laote ligke mae vör de res èt-e raeëgewurm, insecte en vöral valfreut wie eppel en wil kaeërsje. In 't naojaor sjteunt paddesjteul op d'r menu en in d'r oethoot of 't vreugjaor èt-e gaer d'r bleuj van d'r aronskelk, 'n plaant die in de hol waeg, oeë-e gaer verblieft, volop väörkeumt.

Clans

Dasse laeve in groepsverbaand of clans. In ozze sjtrieëk besjtèèt zoe'ne clan mitstens oet èè menneke mit twieë à driej wiefkes en get jong. Oonder de mennekes, mae och oonder de wiefkes besjtèèt 'n sjtrikte hiërarchie die erfelek liekt te zieë. Ze laeve in burchte. Och kaome solitair dasse vör, die neet in 'n clan laeve. Mitstens zeunt dat jong mennekes die versjtoeëte zeunt. Soms sjlage ze d'r in um ééges 'ne nuuje clan te vurme, soms sjlete ze aan bie 'ne andere clan.

Dasse vör hunne burcht op 'n tekening van Walter Heubach

Burchte

Burchte zeunt groeëte hole-complexe mit versjijje oet- en ingeng. Me kint zoe'ne ingaank van 'n dasseburcht dik vinge in de hoeëge grave van 'ne holle waeëg dae good mit sjtruuk en beum begreujd is. Zoe blieft 'n besjutte burcht keul in d'r zaomer en wermer in d'r weenter. Me kint 'ne ingaank van 'n dasseburcht herkenne an 't balkon dat vör d'r ingaank gelach wert. Vosse make zoe'n balkon neet.

Latrines

'ne Das haat op vaste plaatsje, neet wiet van de burcht mae och an d'r raand van zien territorium, z'n latrines. Dat zeunt kling typische putsjes oeë-e z'n oetwerpsele in deponeert. E broejt dao ging aeërd uvver. Zoe kint me an de haand van de oetwerpsele zieë wat 'n bepaalde clan dasse op 't menu haat sjtoeë. Vins-te väöl kaeëne, dan haat-e zich te good gedoeë an de wil kaeërsje.

Wissels

Vootplaatsjing en -aafdruk

Dasse geunt, zjuus wie rieje, via vaste waeëg, de wissele, van hun burcht nao hun foerazjeergebied, 't gebied oeë ze hun aeëte geunt haole. Die wissels, kling voetpadjes oeë niks greujt, kins-te dik zieë an waersziej van d'r graaf in 'ne holle waeëg. Dik kins-te da och nog de sjpore oontdikke. 'n Das haat vief tieëne mae es-e 'n sjteile waand van 'ne holle waeg mot oplope sjtikt e z'n kralle oet vör 'n good houwvast. Op die wissels ziet me da och mitstens 'n sjpoor van de driej groeëtste kralle. Dik lupt 'n wissel och oonder sjtacheldraod dör. Boete 't plaatgetraoje graas op die plaatsj, hingt da och hieël dik dassehaor an d'r draod.

Oetgesjtilde ei-innesteling

Och kinne dasse, zjuus wie rieje, de oetgesjilde ei-innesteling. In ozze sjtrieëk leidt dat mitstens tut 'n oetgesjtilde dracht. De populatie sjtèèt in 'n gezon verhouding tut de capacitèèt van d'r biotoop. In Engelaand, oeë de clans väöl groeëter zeunt, kint die oetgesjtilde ei-innesteling in sjlechte tieje och tut 'n natuurleke anticonceptie c.q. zjwangersjap-oonderbraeëking leide. Dasse kinne gene echte broonsttied en kinne dus ummer mit succes pare, mae 't bevrucht èjke nistelt zich pas in de baarmoeder in es de umsjtandighede optimaal zeunt. Dus: gooj temperatuur, gooj behuzing en genog te aeëte. In groeëte clans deed zich, in sjlechter tieje, dik 't versjeinsel vör dat de èjkes van de mieje dominante wiefkes, die 'ne baeëtere toegaank haant tut b.v. aeëte, zich waal in de baarmoederwand innestele en dat dat bie de wiefkes van 'ne lieëgere rang neet gebäörd. De ursjte kriege da waal hun jonge en de andere neet. D'r draagtied is zuvve waeëke en de jonge werre mitstens in januari of februari gebaore.

Volksgeleuf en dassevèt

Nog bis wiet in d'r vurrige ieëw waoërd legaal 'sj nachs jach gemakt op dasse. Op 'ne doeje das sjtong nog lang 'n priem van de uvverighèèd. Mit speciaal dassetange wachde me dan an 'ne oetgaank van 'n burcht bies d'r das oetkieëm, um 'm te vange. Och mit hon waoërd d'r das opgejaagd um 'm te sjete. D'r das how d'r naam e sjadelek deer te zieë terwiel oet oonderzeuk bliekt dat dat gaar neet zoe is. Me vermoed dat de wit-zjwarte kleur van d'r das och d'r mit te make haat dat-e in 't verlaeje zoe'ne sjlechte naam how. In 't volksgeleuf howwe alle inheemse dere, zoewie och de ekster, mit die kleure dat etikèt. 't Dassevèt, oeë me 'n zaof va makde, how da, van d'r aandere kaant, wer d'r naam good te helpe bie kraenkdes allerhaand.

Varia

Vreuger waoërte verfbäörsjtele va dassehaor gemakt.