Yola

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

De baronieë Forth en Bargy in 't graofsjap Wexford.

Yola (lètterlek 'aajd', d.w.z. de aw taol es tegendeil vaan 't modern (Iers-)Ingels) is de naom vaan 'n Ingels dialek of Ingelse zöstertaol die tot in de negentiende iew gesproke woort in 't uterste zuidooste vaan Ierland, um perceis te zien in de baronieë Forth en Bargy in 't graofsjap Wexford. De taol is gegreujd oet 't Middelingels, meh góng daonao in isolatie zienen eige weeg. Wie vaanaof de zeventiende iew 't modern Ingels op groete sjaol in Ierland woort geïntroduceerd, raakde 't Yola ummer mie vervaange door 't Iers-Iengels. In de negentienden iew storf de taol praktisch gezeen oet, meh tot op d'n daag vaan vendaog gief 't lui die ze e bitteke beheerse en bij gelegenheid gebruke.

E vergeliekbaar dialek, 't Fingals, woort gesproke in 't graofsjap Dublin, noordelek vaan de stad. Ouch dit dialek verdween in de negentiende iew; daovaan is evels väöl minder bekind.

Vörming en historie

De Ingelse kolonisatie vaan Ierland begós in de late twelfde iew, wie d'n Ingelse keuning 't land gooddeils oonderworp es de hierlekheid Ierland. Veural in 't ooste vaan 't land gónge de Ingelse ouch woene; zoe raakde hun taol, 't Middelingels, ouch in Ierland verspreid.

De grip vaan de Ingelse op 't land waor evels neet al te sterk, en 't contak mèt 't mojerland woort gooddeils verbroke. De Ingelse raakde door de iewe heer zelfs gooddeils geassimileerd in de Ierse cultuur en naome naovenant de Ierse taol ouch euver. Allein in get aofgelege heukskes heel de Ingelse taol ziech. Door de isolatie vaan de res vaan 't taolgebeed gónge ingriepende taolveranderinge aon Ierland veurbij. De 'Groete Vocaolversjuiving', die d'n euvergaank vaan 't Middelingels nao 't Vreugmodern Ingels markeert, voont hei mer hiel beperk ingaank. Tegeliek veurde de taol versjèllende aander vernuiinge door, boevaan 'rs sommege uniek zien in 't Ingels taolgebeed.

Aon dit alles kaom 'n ind wie Oliver Cromwell in de zeventienden iew ziene greep op Ierland wouw versterke. Heer brach gans 't eiland oonder Britse controle en meujegde ouch de immigratie aon. Zoe maakde Ierland obbenuits kinnes mèt 't Ingels, in 't bezunder 't Zuidwes-Ingels vaan de West Counties. Zoe oontstoont 't modern Iers-Ingels, 'ne variant dee väöl korter bij de standaardtaol stoont. De touwkoms vaan zoewel 't Iers es 't Yola woort heimèt oonzeker: de nui Ingelse kóste 't Yola jummers neet verstoon en daobij waore de koloniste mèt väöl mie.

Aon 't begin vaan de negentiende iew begóste lui te vreze voor 't oetsterve vaan dit dialek. Jacob Poole, 'ne boer dee zelf oet dit gebeed kaom, verzaomelde tösse 1800 en 1827 diverse wäörd. Later kraog 't Yola ouch professioneel intresse vaan taolgelierde Alexander John Ellis. Vaan belaank is ouch e (gesproke) appèl wat in 1836 aon de gouverneur vaan Ierland woort gemaak en in 1860 in gesjreve vörm in de gezèt woort gedrök. De redacteur zeet debij tot 't dialek sterk in verval is en woersjijnelek wel veur 't ind vaan de iew oetgestorve zal zien.

Inderdaod waor de taol tege deen tied oet 't dageleks leve verdwene. Sprekers heet 't evels ouch in de twintegste iew nog gegeve. Kathleen Browne, 'n hiereboerin en politica oet 't gebeed, sjreef oetgebreid euver 't dialek. Nog tot deep in de twintegste iew woorte kèrklejer in 't Yola gezoonge (allewijl zien die lejer nog ummer in gebruuk, meh daan mèt veringelsde tekste). In 1969 kóste veur 'n documentaire nog versjèllende veerskes en leedsjes in 't Yola weure opgeteikend, die vaan geslach op geslach waore doorgegeve. Allewijl nog dreug Paddy Berry vaan tied tot tied "A yola zong" opebaar veur. Zoedoende is de taol ouch op band te hure.

Kinmerke

Klaanklier

De groetste versjèlle mèt de res vaan 't Ingels zitte in de klaanklier. In 't Yola zien de veranderinge vaan de Groete Vocaolversjuivinge dèks oetgebleve. Mèt aander wäörd: de klinkers weure nog zoe oetgesproke wie in de middeliewe. Mèt modern Ingels brain ('herses') [bɹeɪn] steit beveurbeeld Yola bryne [brain], ofwel 't woord brain oetgesproke wie 't lètterlek gesjreve steit. Aander veurbeelder zien eeren ('iezer') bij Ingels iron, flaase ('flojs') bij Ingels fleece, oan ('ein') bij Ingels one en eale ('iel') bij eel.

'n Groete vernuiing is tot de klemtoen hiel dèks nao de lèste lèttergreep versjuif. Dat gebeurt bij 't achterveugsel -ing, wat in 't Yola -een is gewore (weddeen ~ wedding) meh beveurbeeld ouch bij morsaale (Ingels morsel 'stökske, brökske'), hatcheat (hatchet 'valbijl') en dineare (dinner 'diner'). Dit gief de taol 'n oetgesproke oon-Germaons aonhure. Mesjiens in d'n invlood vaan 't Iers vaan touwpassing, al kós me 't ouch (zelfs nog extremer) hure in 't evegood oetgestorve Würster Fries.

Zjus wie in 't Limbörgs, 't Nederlands en de zuidwesteleke dialekte vaan 't Ingels woorte in 't Yola de oersprunkelek stumloes consonante aon 't begin vaan e woord stumhöbbend oetgesproke. Zoe kós me zister 'zöster' tegeneuver Ingels sister, veeve 'vief, vijf' tegeneuver five, dhunder 'doonder' tege thunder en zelfs zheep 'sjaop' tege sheep.

'n Oersprunkeleke /t/ in 't midde of aon 't ind weurt dèks 'ne stumhöbbende fricatief: wadher 'water', adh 'bij' tegeneuver water, at in 't Ingels. Ouch in clusters zuut me dat sthoane 'stoon' tegeneuver stand. 't Umgekierde zuut me in drowe 'goeje', Ingels throw. Opvallend is tot ouch 't modern Iers-Ingels de neiging heet veur de /t/ fricatief-echteg oet te spreke, dewijl de th weurt aofgestop.

't Aajd versjèl tösse /w/ en /wh/, wat in de mieste Ingelse dialekte (recintelek) verdwene is, woort in 't Yola gemaximaliseerd: de aw wh- woort oetgesproke wie [f]. Tegeneuver Ingels who, what en when stoonte fo, faade en fan. Die [f] waor dèks al gelexicaliseerd, zoetot ze soms zelfs es [v] woort oetgesproke (wie de oersprunkeleke [f]). De oetspraok vaan 'n [f] in de wh-wäörd kump ouch in 't Sjots veur, en wel in de dialekte vaan de Lowlands.

Vocabulair

't Vocabulair vaan 't Yola is neet zoe aofwiekend es de klaanklier. De taol had al-evels archaïsche wäörd bewoerd en ouch get Ierse lienwäörd opgenome (wie cragg 'berg, heuvel'), meh ze woort dao neet direk door geteikend. Allewijl nog höbbe de Ingelse dialekte in 't gebeed Yola-wäörd wie to go on amain 'good mètein kinne avvecere', to keek 'kieke', to saak 'genete vaan de zon of 't vuur' en wor 'ziewier'.

Ouch 't woord thou 'diech' woort in 't Yola nog volop gebruuk. Dit waor in de negentienden iew neet oetzunderlek in Ingelse dialekte.

Bronvermelding

Dit artikel is gebaseerd op, meh neet vertaold oet, 't corresponderend Ingelstaoleg artikel, en wel in dees versie.

Extern links

Yola-tekste op Wikisource
Glossarium oet 1867 (gearsjiveerd)
Keersleed in 't Yola, gezoonge in 1977
A yola zong op YouTube