Vreugmodern Ingels

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

't Vreugmodern Ingels of Vreugnuiingels (Ingels: Early Modern English) is 'n oontwikkelingsfase vaan de Ingelse taol die volg op 't Middelingels en veuraofgeit aon 't Nuiingels (zoonder mie). Grof-eweg bedoelt me hei de taol mèt wie ze in de zèstienden en zeventienden iew woort gesproke; in de Vreugmodernen Tied dus.

't Vreugmodern Ingels liekende, veural op sjrif, nog sterk op 't Middelingels. In de gesproke taol waore de versjèlle evels groeter; dat versjèl greujde daobij mèt d'n tied wijer. Londe had intösse sterk naom gemaak es inseg cultureel centrum vaan Ingeland, en dialekte woorte koelek nog opgesjreve. Oet de Vreugmodern Ingelsen tied stamme tal vaan literair meisterwerke, gans in 't bezunder die vaan William Shakespeare. Väöl Vreugnuiingels idioom weurt allewijl nog in plechtege contexte gebruuk, in 't bezunder de poëzie en de (Anglicaonse) religie.

Historie, aofgrenzing en oontwikkeling

't Begin vaan de Vreugmodern Ingelsen tied weurt ze gezoch ind vieftienden iew. De zoegeneumde Great Vowel Shift is daan in weze compleet (meh zuug oonder), en 't prestiesj vaan 't Ingels is de aofgeloupe iewe sterk gegreujd. De edele en zelfs de keuninkleke femilie höbbe intösse 't Ingels, neet 't Normandisch/Frans, es ierste taol, al is kinnes vaan 't Frans wel nog vereis bij de elite. Gelierde gesjrifte versjijne gemeinelek nog in 't Latien. In dezen tied kump ouch de drökpeers op; in 1476 begint beveurbeeld William Caxton te drökke. 't Touwgenome prestiesj vaan 't Ingels heet es gevolg tot de spelling min of mie oonveranderd blijf. De Great Vowel Shift is neet of koelek trök te vinde in de gesjreve taol; Vreugmodern Ingels woort daorum vaanaof 't begin neet fonetisch opgesjreve.

't Belaank vaan 't Ingels weurt nog väöl groeter es einen iew later keuning Hendrik VIII de rifformatie inzèt. Heimèt verluis 't Latien zien positie vaan liturgische taol en weure de ban mèt katheliek Fraankriek väöl minder sterk. Oonder zienen opvolger Elizabeth I bleujt de literatuur. D'n invlood vaan de Elizabethaanse sjrievers is groet; hun taol is maotgevend veur 't gesjreve Ingels. Get soortgelieks gelt veur de Jacobusbiebel (King James Version) oet 1611. De taol vaan Shakespeare en de KJV is formeel en woersjijnelek al veur 1600 e bitteke awwerwèts. De spreektaol verandert in deen tied wel: väöl klaanke die roond 1400 al waore veranderd, evoluere noe nog wijer.

Pas in d'n achtienden iew beginne väöl oteurs de taol vaan Shakespeare en de zijne los te laote. Zeker romansjrievers pakke liever 'nen alledaogsere standaard. Op dat memint geit me vaan Nuiingels of Modern Ingels zoonder mie spreke. Belaankriek in die oontwikkeling is ouch 't vaslègke vaan de spelling; de gezaghöbbenden dictionair vaan Samuel Johnson oet 1755 waor daobij vaan beslissend belaank. Mie verheve registers blieve evels langer aon 't Vreugmodern Ingels rappelere. 't Veurnaomwoord thou en d'n oetgaank -(e)th bij d'n daarde persoen blieve nog laank gebrukelek in poëzie, in graafsjrifte en religieus tekste. Conservatief kèrkgenoetsjappe gebruke noe nog de King James Version, oongeveer zoewie dat in Nederland nog gebäört mèt de Staotebiebel.

Dialekte

De dominantie vaan Londe beteikende tot d'n invlood vaan aander dialekte op de sjrieftaol sterk woort verminderd. In 't drökwerk vaan Caxton (zuug bove) koume nog versjèllende dialekte nao veure, meh zeker vaanaof 1600 is dao niks mie vaan te merke.

Toch kin me door historische taolkunde mèt zekerheid 'n aontal dialekte aonwieze. Deils bleve de aw dialekte wie ze in 't Middelingels hadde bestoon, euverleve. Zoe spraok me in 't zuidweste en 't noorde vaan Ingeland sterk aofwiekende dialekte. Wijer weurt de Great Vowel Shift neet euveral tegeliek doorgeveurd, en neet euveral eve veregoond. Um te beginne gaof 't, in Oos-Ierland, dialekte die häöm gans euversloge. In perifeer stökker vaan Ingeland, zoewie in Sjotland, drong de versjuiving neet gans door. Zeker de later veranderinge in de Ingelse klaanklier (zuug oonder) gónge veurbij aon aander deile vaan 't land es 't zuidooste.

Mèt de kolonisatie vaan de Nuie Wereld oontstoonte ouch de Ingelse dialekte in Noord-Amerika. De koloniste kaome oet versjèllende deile vaan Ingeland, zoewie ouch oet Sjotland en Ierland; die verklaort veur e deil de versjèlle tösse Brits en Amerikaans Ingels.

De regel tot me de dialekte neet opsjreef heet ein oetzundering. In Sjotland, nog 'nen oonaofhenkeleke staot, woort 't Middelingels (in zienen noordeleke variant) op 'n gans eige meneer wijer oontwikkeld. Dees taol neump me Middelsjots; ze is d'n direkten tiedgenoet vaan 't Vreugmodern Ingels. Pas nao de Vereineging vaan de Troene in 1603 begós 't (zuielek) Ingels mie invlood in Sjotland te kriege; roond d'n tied vaan de Vereineging vaan Parleminte in 1707 waor dat perces compleet. 't Sjots bleef evels wel es volkstaol bestoon.

Klaanklier en spelling

Klaankveranderinge

Wie gezag liet me de Great Vowel Shift gemeinelek nog in de Middelingelsen tied valle; zuug daan ouch 't artikel Middelingels veur mie informatie dao-euver. Nao 1500 oontwikkele väöl vaan de al gemuteerde (veural lang) klinkers ziech evels wijer, e proces wat in zekere zin tot op d'n daag vaan vaandaog doorgeit. Tösse 1500 en 1600 verandert de i in time vaan 'ne marginaolen diftong [ɪi] in de wijere klaank [əi]. De lang a in e woord wie late weurt wijer geslote (vaan [æ:] nao [ɛː]). Daobij geit 'r samevalle mèt de ay in day ([dæj] > [dɛː]). De achterklinkers laote e soortgeliek beeld zien: ou weurt wijer getrokke (zoetot house vaan [hʊus] in [həus] verandert; oongeveer wie de modern Britse oetspraok vaan hose). D'n diftong aw/au (law, aunt) verandert in 'nen einklaank [ɑː] of [oː]. De korte a weurt noe ouch geslote: that, wat iers nog es [ðat] kloonk, weurt noe [ðæt]. Tot slot splits ziech de korte u: in sommege wäörd hèlt ze häör klaankweerde, in aandere weurt ze oontrund en nao oonder gehaold. Es gevolg heivaan rieme put en cut neet langer opein.

Tösse 1600 en 1700 voonte ouch weer beteikenisvol veranderinge plaots. De i in time begós noe ech op 'n ai te liekene (oongeveer [ʌi]), de mieste eas veranderde vaan [e:] in [i:] (see en sea woorte daodoor homofone), de lang a sloot ziech wijer tot [e:], de klinker in house woort 'nen echten au ([ɑu]). 't Ingels vaan 1800 liekende zoe al väöl op 't huieg Ingels; me kin zègke tot 't nog mer 'n kwestie vaan accentversjèl waor.

De oetspraok vaan de /r/ blijf controversieel, meh 't liekent wel drop tot in de Vreugmodernen Tied väöl Ingelse dialekte gein rollende r mie hadde. Wel verdween de r pas rillatief laat oet wäörd wie cart, pork en peer; tot in d'n twintegsten iew waor dit kinmerk gooddeils beperk tot Zuidoos-Ingeland.

Spelling

Veur de koms vaan Johnson zienen dictionair midde achtienden iew (zuug bove) kós de spelling vaan 't Ingels sterk oetwejjere. Nog dèks stoonte stom e's aon 't ind vaan e woord boe ze geinen invlood op de oetspraok hadde (goode, manne). Ouch gaof 't versjèllende typografische archaïsmes, die me deils in dezelfden tied ouch op 't continent vint. I en j woorte dèks nog es ein lètter gezeen en doorein gebruuk (J iust thinke), zoe good wie u en v (we haue). Vaan de s bestoonte twie oonderkas-variante: s en ſ. Sommege sjrievers hadde vaste regele wienie 't ein en wienie 't aander teike te gebruke; zoe'n regele waore evels neet universeel.

D'n thorn (Þ, þ), deen in 't Aajd- en Vreugmiddelingels alum waor veurgekoume, waor gooddeils in oongebruuk geraak meh nog neet gans oetgestorve. Veural in abbreviature vaan väöl veurkoumende wäörd traoj 'r dèks op. Heer waor daan, zeker in Gotisch sjrif, lesteg te oondersjeie vaan de lètter y; me vint dèks veur the. Mèt 't in oonbruuk rake vaan de Gotische lèttertype verdween ouch dit gebruuk; me zuut dees breviatuur allewijl nog wel ins trök in opsjrifte op aw pubs e.d.

In väöl edities vaan Ingelstaolege werke oet deen tied weurt de teks herspeld um ze veur de moderne taolgebruker beter leesbaar te make.

Grammair

De Vreugmodern Ingelse grammair bewoert e paar archaïsmes die aon 't Middelingels rappelere, al steit ze alles bijein wel korter bij de Nuiingelse grammair.

Veurnaomwäörd

In de persoeneleke en bezitteleke veurnaomwäörd traoje de volgende aofwiekinge op:

In de twiede persoen inkelvoud woort nog dèks thou (oonderwerpsvörm) en thee (veurwerpsvörm) gebruuk. 't Woord veur de twiede persoen miervoud waor in principe ye (oonderwerp) en you (veurwerp). Ye waor ouch ummer dèkser beleefheidsvörm inkelvoud.
't Modern gebruuk um you veur twiede persoen inkelvoud en miervoud, en zoewel es oonderwerp wie es veurwerp in te zètte, waor nog neet algemein geaccepteerd, meh 't kaom wel veur. Nao verluip vaan tied kump you ummer dèkser in plaots vaan thou, wat es awwerwèts begint te gelle en allein in dialekte blijf.
De genitief daan wel 't bezittelek bij it 'het' is his, in plaots vaan 't modern its.
't Bezittelek bij de ierste en twiede persoen inkelvoud is my respectievelek thy. Es 't volgend woord evels mèt 'ne klinker(klaank) begint, weure de vörm mine en thine gebruuk: I will lift up mine eyes, Give me thine arm.

Werkwäörd

't Veurnaomwoord thou heet zien eige vörm in de verveuging vaan werkwäörd. Miestens indege de vörm op -(e)st, zoewel in d'n tegewaordegen tied es de verleien tied (thou makest, thou madest). D'n oetgaank veur de daarde persoen inkelvoud kós zoewel -(e)s wie -(e)th zien. In de Middelingelsen tied had de -es nog es typisch noordelek gegolle, meh in 't Vreugmodern Ingels weurt dezen oetgaank ouch in 't zuidooste normaler. Shakespeare priffereert evels nog -eth en gebruuk 't alternatief veural es dat ritmisch beter pas (With her, that hateth thee and hates us all). Nao häöm wint -(e)s 't evels al gaw. De oetgeng veur 't miervoud, die in 't Middelingels nog algemein gebrukelek waore (beveurbeeld we seen, we maken), woorte in 't Vreugmodern Ingels allein bij hoeg oetzundering gebruuk: um de taol vaan de boere weer te geve of um 'n awwerwètse sfeer op te rope.

De modaol hölpwerkwäörd (can, may, must, shall, will) kriege oonderhaand de beteikenis die ze in 't huieg Ingels nog höbbe. Ouch kinne ze neet mie es zelfstandeg werkwoord optrejje: constructies wie I must to London weure oongewoen. Dare slut ziech evels bij de gewoen werkwäörd aon, al blijf de verleien tied durst wel 'n modaol functie hawwe. Must, oersprunkelek 'ne verleientiedsvörm, verdringk 't bijbehurend mot.

't Riek systeem vaan Ingelse doorgoonde werkwoordstije (I am walking, I was walking, I have been walking, I will be walking etc.) vörmp ziech in de Vreugmodern Ingelsen tied definitief. Väöl gelierde numme hei invlood vaan de Britse taole wie 't Welsh bij aon. To do es hölpwerkwoord bij vraoge en oontkinninge, wat al veurkaom in 't Middelingels, weurt wie langer wie gebrukeleker meh nog neet gans verpliech (He loveth me not kump nog ummer veur neve He doth/does not love me).

Mutatief werkwäörd vörme hunne voltoejd verleien tied nog ummer mèt to be: me zeet I am come en He is run tegeneuver allewijl I have come en He has run.

Tekscorpus en literatuur

Door de opkoms vaan de bookdrökkuns in dezen tied is 't corpus aon Vreugmodern Ingelse tekste zier groet in vergelieking mèt 't Aajd- en Middelingels. De geneumde Caxton drök oonder me Le morte d'Arthur, oondaanks de Franse naom feitelek 'n Vreugmodern Ingelse hervertèlling vaan de Arthurlegende door Thomas Malory. Malory en Caxton gebruke nog neet de Chauncery Standard ('t maotgevend acrolek vaan Londe); Caxton ziene collega-drökker Richard Pynson deit dat wel. In de zèstienden iew koume de ierste Biebelvertaolinge in 't Ingels oet, zoewie 't Book of Common Prayer. De inveuring vaan 't protestantisme zal, wie al gezag, de productie vaan religieus werk in 't Ingels hendeg stimulere. D'n Ingelstaolege Biebel weurt in 1611 mèt de King James Version gestandaardiseerd.

Roond 1600 ouch bleujt de literatuur in de eige taol. Theater is e volksvermaak, wat daobij ouch steun krijg vaan rieke en mechtege lui, tot 't keuningshoes aon touw. Veurluiper in de Ingelse theatersjaol is Christopher Marlowe; oonder zien naovolgers zien Ben Johnson, Thomas Dekker, Beaumont en Fletcher en William Shakespeare. Shakespeare sjrijf ouch poëzie, veural sonnètte; heer en zien tiedgenoete riechte ziech daoveur op 't model vaan Edmund Spenser, dee veur de poëzie 'n vergeliekbaar beteikenis heet wie Marlowe veur 't theater.

Later in de zeventienden iew kump 't puritanisme op, wat ziech zier sterk tege theater kiert. Es Ingeland (mèt Sjotland en Ierland) tösse 1649 en 1660 oonder puriteins bewind kump (Gemeinebès vaan Ingeland), weurt theater gans verboje. In deen tied oontsteit veural nog religieus werk. Ouch zier religieus vaan karakter (en neet zoonder puriteinse kleuring) is Paradise Lost vaan John Milton, 'n episch diechwerk op Biebelse stof wat de sjriever in 1667 publiceert.

Ouch de volgenden tied, 't Modern Ingels, lievert weer väöl Ingelse literatuur op.

Bronne

Dit artikel is gooddeils gebaseerd op (meh neet vertaold oet) 't corresponderend Ingelstaoleg artikel, en wel in dees versie; wijer kump e deil vaan de informatie vaan en:Great Vowel Shift.

Extern links

Bronnenoonderzeuk nao Vreugmodern Ingelse gesjrifte