Universiteit
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mofers. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
'n Universiteit is 'n instèlling veur hoeager óngerrich en weitesjappelik óngerzeuk die ouch academische opleijinge verzörg en academische graoje verlieëntj.
Nederlandjse en Vlaamse universiteite bejen allewiel ónger angere bachelor- en maasteropleijingen en gaeven óngerdaak aan óngerzeukssjoealen en óngerzeuksinstèllinge.
Algemein
bewirk't Waord universiteit is aafgeleidj gewaore van 't Letiense universitas magistrorum et scholarium, det óngevieër "gemeinsjap van óngerwiezers en academici" mèntj. De universiteite wie v'r die vandaag d'n daag kènne höbben häören oearsprónk inne Middelieëven en wore de ónaafhenkeliken opvölger vanne kattedraolsjoeale. De universiteit van Bologna waas de ieëste Europese universiteit en woort opgerich in 1088 in diezelvendje stad. De universiteite kónne waere gezeen es eine vanne factore wiezoea de Middelieëven in Europa succesvól verlepe tróds alle aanvalle van boetenaaf. Wie Naord- en Wès-Europa ane begin vanne Middelieëven achtergebleve gebied waas, waas 't aan 't ènj vanne Middelieëve klaor veur werrelddominantie.
Europese historie
bewirkZoewie ierder gezach woort d'n ierste Europese universiteit in Bologna in 1088 gestiech. Allewel 't ouch Europese universiteite goof in de Aajdgriekse tied, gestiech door oonder aandere Plato en Aristoteles, höbbe dees mer veur 'n kort periood bestande en zien bekans alle Middeliewse universiteite nog ummertouw in gebruuk. Euvereges waore de Aajdgriekse universiteite ouch neet te vergelieke mèt de Europese. De groete gold vaan universiteite goof 't evels pas in de 16e iew. Dees waore gebasseerd op de daartienden-iewse prototypes en sjaolastisch Aristotalisme. Zoe waor de filosofie op Aajdgriekse gedachdes wie de sferische eerd gebaseerd en waor eus wereld 't middelpunt vaan 't universum. In de filosofie vaan de sferische of bolvörmege eerd geluif me tot degene oet d'n hiemel ziech roontelum de eerd begeve. Zjus wie Aristoteles' natuurleke filosofie, goof 't twie vakke op de Europese universiteite: terrestriale fysica (de weitesjap oppe eerd) en celestiale fysica (de weitesjap vaan d'n hiemel). 't Oonderwies stoond d'r um bekind alles in categorieë te stoppe en heidoor waor de filosofie daan ouch tot alles gelimiteerd is aon 'n bepaold besjrieving. Zoe woorte alle studènte opgeleid in de liberale kunste, boe-in me woort veurbereid veur 't wijer studere in meistens medicijne, rech en theologie. De liberale kunste woorte weer opgedeild in twie classificaties: trivium (verbaal: grammatica, retoriek, medecijne) en quadrivium (mathematiek: aritmetiek, geometrie, astronomie en meziek). Pas in de periood vaan de veertienden bis de zèstienden iew begós me pas ziech bezeg te hawwe mèt 't humanisme. Dit waor te daanke aon de Renaissance dee op dat momint bezeg waor. Gedäörende de Reformatie in de 16e iew begos de nui weitesjap ziech te verspreie euver Fraankriek, Pruusje en Ingeland. Laankzaom begos me 't oonderzeuk nao civilisatie en cultuur te inculdere. Op force vaan väöl historici is dees nui beweging tot stand gekomme umtot de Europeane in 1492 Amerika oontdèk hadde en ummertouw mie vraogteikes begoste te zètte achter culturele versjille en 't humaan rech.