Tartu
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
Tartu (Zuid-Eslands: Tarto; vreuger op 't Limbörgs, Duits en Nederlands: Dorpat, Nedersaksisch: Derpt) is de op ein nao groetste stad vaan Esland, nao de polletieke en financieel hoofstad vaan 't land, Tallinn. Zie ligk 186 kilometer te zuidooste vaan Tallinn en 245 kilometer te noordooste vaan Riga, de hoofstad vaan Lètland. Tartu ligk aon de Emajõgi (sprik oet: Eemaajeugkie), 'ne revier dee de twie groete mere vaan Esland verbint: de Võrtsjärv (verawwerd: Wirzsee of Wiertszee) en 't Peipsimeer of Peipusmeer.
Tartu weurt dèks gezeen es 't intellectueel centrum vaan Esland, veural umtot 't de aajdste en meis bekinde universiteit vaan 't land heet: de Universiteit vaan Tartu (Tartu Ülikooli). Dees universiteit gilt zelfs es de aajdste universiteit vaan Noord-Europa en is wiedoet de bèste universiteit vaan de Baltische staote. Wijl 't nog ummertouw gebrukelek is tot universiteite oet 't veurmaoleg Oosblok dèks vaan lieger kwaliteit zien es die vaan Wes-Europa, kin de Universiteit vaan Tartu ziech mete aon Nederlandse, Belzje en Duitse universiteite. Tartu is ouch de heimat vaan 't Hoeggerechshof vaan Esland, 't Ministerie vaan Educatie en Oonderzeuk, 't Eslands Nationaol Museum en 't aajds Eslandstaoleg theater: de Vanemuine. Ze is ouch de geboorteplaots vaan de Eslandse meziekfestivalle, die e belaangriek oonderdeil vörme vaan de allewijl Eslandse cultuur.
Tartu zal in 2024 de Europese cultureel hoofstad zien.
Nao sjatting woort de ierste nederzètting roontelum Tartu opgeriech in de viefde iew. Dorpat, wie Tartu vreuger woort geneump door Duitstaolege en daomèt ouch door Limbörgstaolege, weurt veur 't iers besjreve in documinte oet 1030. Nao alle woersjijnlekheid kump de naom vaan Taara of Tarvas, wat 'nen oeros meint: 'nen oetgestorve rind dee hei moot höbbe geleef. In 1262 kraog Tartu stadsrechte.
De stad heet 'n oppervlaak vaan 38,8 veerkante kilometer en 'n inwoenersaontal vaan 91.407 in 2021. Heimèt heet ze 'n bevolkingsdiechte vaan 2.400 de veerkante kilometer. Ze ligk in 't Eslands zuielek heuvelland - häör hoegste punt ligk op 79 meter. De bevolking besteit veur 80,1% oet etnische Eslenders, 14,6% oet Rösse en veur 5,3% oet aander etnische gróppe. Door häör internationaol bekinde universiteit en de mierdertaolege studies, trèk Tartu studente en academici oet de ganse wereld - boe-oonder aander len oet de Europese Unie, mer ouch de veurmaolege Sovjet-Unie en Noord-Amerika. Bis 't ind vaan d'n Twiede Wereldoorlog goof 't hei, en in de res vaan de Baltische Staote, ouch väöl etnische Duitsers. Die sproke sinds de vreuge 20ste iew veural Hoegduits, mer vaan vreuger aof veural Nedersaksisch (ofwel Platdiets) vaanwege de invlooj vaan de Hanzestei. Dees dialekte waore good verstoonbaar in o.a. Holland en Greuninge, mer zjus neet zoe good in Limbörg - boe 't Zuidnederfrankisch vaan vreugaof mie invlooj had oet 't Kölsj en aander Hoegfrankische taole.