Zèstiende iew: Versjèl tösje versies
Verwijderde inhoud Toegevoegde inhoud
Begin aon oetbreiing vaan ouch dezen iew. Väöl blood en väöl hervörming. |
Geen bewerkingssamenvatting |
||
Tekslien 1:
{{wio}}
<center>[[vieftiende iew]] -- '''zestiende iew''' -- [[zeventiende iew]]</center>
De '''zèstienden iew''' vaan de [[gregoriaanse kalender|westerse (christeleke) jaortèlling]] leep vaan 1501 tot en mèt 1600. In dezen iew gónge de [[oontdèkingsreize]] vaan d'n iew deveur hel door; 't is in dezen iew tot de Europeaone mèt de ganse wereld in contak koume en tot me vaan ''wereldgesjiedenis'' kin goon spreke. In de Amerika's verleep de kinnesmaking mèt de Europeaone rechoet desastreus. Wes- en Midde-Europa zelf kraoge in dezen tied te make mèt [[Hervörming|kèrkhervörminge]] en dao-oet voortkoumende [[gaodsdeensoorloge]], wie ouch mèt [[heksewaan|heksevervolging]]e. Oonderwijl kaom 't [[Osmaans Riek]] tot zien huugepunt; 't vereuverde zoeget gans de [[Balkan]], 't Kortbij en Midde-Ooste en Noord-Afrika. In de kunste kaom de [[renaissance]] tot volle bleuj.
==Groete gebäörtenisse==
* 1517: De Osmaanse Turke oonder [[Selim I vaan Turkije|Selim I]] lieve 't [[Mamelukke]]sultanaot vaan [[Egypte]] in. Umtot de Mamelukke ouch [[Mekka]] controlere, neump d'n Osmaanse sultan ziech vaanaof noe [[kalifaot|kalief]].
* 1521: [[Tenochtitlan]], hoofstad vaan 't [[Aztekeriek]], weurt oonder de voot geloupe en verweus. Op de pojnhuip oontsteit [[Mexico-stad]].
* 1529: De Turke belègke [[Wene]] veur d'n ierste kier.
* 1533: De Spanjole lieve 't [[Incariek]] in.
* 1541: De Turke vereuvere [[Boeda]]; [[Hongarije]] raak daomèt in e christelek en e Turks deil verdeild.
* 1551: De Turke pakke [[Libië|Tripolitanië]]. De koumende iewe bezitte ze bekaans de ganse Noord-Afrikaanse kös.
* 1555: Keizer [[Sjarel V]] trejt um groete gezoondheidsprobleme aof.
* 1568: Mèt de [[Slaag bij Heiligerlee]] begint d'n [[Tachtegjaoregen Oorlog]].
* 1572: De [[Watergeuze]] pakke [[Brielle|Den Briel]]. Diverse stei weure gepak of steune vaanzelf d'n Opstand; Spaanje verluis zie gebeed.
* 1572: [[Túpac Amaru]], de lèsten Inca en hoof vaan d'n Incaguerilla in 't binneland, weurt verslage en geëxecuteerd.
* 1574: In de [[slaag op de Mokerhei]] lijt 't leger vaan de Oranje 'ne groete nederlaag; de invasie vaanaoet 't ooste is mislök.
* 1576: De Nederlen vereinege ziech in de [[Pacificatie vaan Gent]], boe-in kathelieke en protestante ziech same tege de Spanjole kiere.
* 1579: E paar Zuid-Nederlandse geweste kiere in de [[Unie vaan Atrech]] trök nao de Spaonse keuning. Dao-op slet diverse noordeleke geweste de [[Unie vaan Utrech]].
* 1581: In 't [[Plakkaot vaan Verlaoting]] zweurt de [[Staote-Generaol]] de Spaonse keuning aof.
* 1581: De [[kozakke|kozak]] [[Jermak Timofejevitsj]] stik d'n [[Oeral]] euver en begint de Russische vereuvering vaan [[Siberië]].
* 1599: De Nederlanders lande op de [[Banda-eilen]]. De volgende jaore zalle ze die vereuvere.
* 1600: De Staotse legers weure, op weeg nao [[Duinkèrke]], bij [[Nieuwpoort]] gestuit meh [[slaag bij Nieuwpoort|winne wel]].
==Wetensjap==
Regel 22 ⟶ 29:
===Natuurwetensjappe en wiskunde===
* 1543: In ''[[De revolutionibus orbium coelestium]]'' vaan [[Nicolaus Copernicus]] weurt 't [[heliocentrisch wereldbeeld]] besjreve. 't Book deit veuriers nog wieneg.
===Filosofie===
* 1511: [[Desiderius Erasmus]] deit ''[[Stultitiae laus]]'' (''Lof der zotheid'') publicere.
* 1516: [[Thomas More]] bringk ''[[Utopia]]'' oet.
===Oetvindinge===
==Religie==
* 1517: 't [[Vijfde Lateraans Concilie]] weurt beïndeg. 't Heet veural 'ne politieken inhaajd.
* 1517: [[Maarten Luther]] nagelt zien [[95 stèllinge]] aon de kèrkdeur vaan [[Wittenberg]].
* 1521: Luther weurt in de [[ban]] gedoon. 'tzelfde jaor sprik heer de [[Rieksdaag (Heileg Roems Riek)|Rieksdaag]] in [[Worms]] touw.
* 1530: Op de Rieksdaag in [[Augsburg]] weurt de [[Confessio Augustana]] veurgeleze. De breuk tösse lutheraone en kathelieke bliek neet te herstèlle.
* 1534: Luther bringk [[Lutherbiebel|zien biebelvertaoling]] oet. 't Nui Testamint had heer al in 1522 veerdeg.
* 1534: De [[Act of Supremacy]] beneump keuning [[Hendrik VIII vaan Ingeland]] tot hoof vaan de Kèrk, zoetot ouch in [[Ingeland]] de rifformatie begint.
* 1536: [[Johannes Calvijn]] publiceert zien ''[[Institutio Religionis Christianae]]''.
* 1536: [[Denemarke]], [[Noorwege]] en [[Zwede]] goon euver op 't lutheranisme.
* 1549: 't Ierste ''[[Book of common prayer]]'' versjijnt in Ingeland.
* 1562: 't Ierste [[Geneefs psalter]] mèt alle 150 [[psalme]] weurt oetgegeve.
* 1563: 't [[Concilie vaan Trente]] weurt aofgeslote. Mèt dit zier belaankriek [[concilie]] geit de [[contrarifformatie]] vaan start en weurt de [[Tridentijnse Mès]] vasgelag, die veer iewe in gebruuk blijf.
* 1566: [[Petrus Datheen]] vertaolt de Geneefse psalme nao 't Nederlands. De [[psalme vaan Datheen]] blieve de twie iewe dao-op bij alle Nederlandse calviniste in gebruuk.
Regel 34 ⟶ 54:
==Persoenelekhede==
===Voorste en
* [[Elizabeth I vaan Ingeland]]
* [[
* [[Ivan de Versjrikkeleke]]
* [[Niccolò Machiavelli]]
* [[Sjarel V]]
* [[Suleiman de Groete]]
* [[Wöllem vaan Oranje]]
===Wetensjappers en filosofe===
===Kunstenere===
==Jaore==
| |||