Inslaagkrater: Versjèl tösje versies
Verwijderde inhoud Toegevoegde inhoud
K →Vergoon: sp |
pleetsjes |
||
Tekslien 3:
==Oontstoon==
[[Plaetje:Impact movie.ogv|thumb|Meteorietinslaag naogedoon in e laboratorium (vertraag). Diverse heineve besjreve percesse kin me hei aon 't werk zien.]]
Objekte in 't Zonnestèlsel drejje in hun eige baone en rake ziech oonderein miestal neet. Echte [[planeet|planete]] höbbe daobij genoog zwuurtekrach um de baon vaan [[planetoïde]] aof te buige. Toch geit 't soms fout en raak e projectiel - miestal e kleineke - e groeter liechaam. Wienie dat liechaam 'nen [[atmosfeer]] heet, zal 't door vrieving mèt de loch al ietot 't de groond raak gleujeteg heit weure. Kleinder brokke verbranne daan (''[[vallende staar]]''). Raak 't de bojem deils of gans wel, daan sprik me vaan 'ne ''meteoriet''.
Is de meteoriet groet genóg, daan zörg de combinatie vaan de enorm snelheid, groet gewiech en oppervlaak vaan de botsing veur 'n hitte-oontwikkeling: de groete [[kinetische energie]] weurt umgezat in 'n [[wermte]] die genóg is um de groond en 't projectiel te doen smèlte. Wat daan gebäört is oongeveer 'tzelfde es wienie 'ne regedröppel in 't water vèlt: iers geit 't oppervlaak door d'n hoegen drök nao oonder, daan kump aon de rand en in 't midde weer get vleujstof op. Umtot de umgevingstemperatuur evels väöl lieger is, zal de vleujende groond gaw weer stolle. Zoe raak 't 'droppel'-perces lètterlek bevrore in 't momint en blieve de umhoeggekoume deile es berg stoon.
E deil vaan de meteoriet vluig bij inslaag vaan 't projectiel eweg. Dit materiaol verspreit ziech wie steinslaag euver de umgeving. Umtot ouch dit oonder hoeg snelheid gebäört, kinne groeter brokke daovaan zelf ouch weer veur inslaagkraters zörge.
==Vergoon==
Regel 15 ⟶ 18:
===Eerd===
[[Plaetje:Meteor_Crater_-_Arizona.jpg|thumb|De Krater vaan Arizona (''Meteor Crater'' of ''Barringer Crater'' geneump.]]
De [[Eerd]] is gein gooj plaots um nao kraters te zeuke. De planeet heet 'n vrij diechte atmosfeer, vleujbaar water op 't oppervlak en in de vörm vaan rege, wind en hoeg oontwikkeld leve. Dit alles zal kraters binne inkel mieljoene jaore oetwisse, kleinekes zelfs binne doezende jaore (aofhenkelek vaan d'n oondergroond). De [[Wabarkraters]] in [[Saoedi-Arabië]] zien mer e paar hoonderd jaor aajd. De [[Meteorietkrater vaan Arizona]], 1,2 kilometer groet, weurt gedateerd op 49.000 jaor. De [[Chicxulubkrater]] in [[Mexico]], good 65 mieljoen jaor aajd, is lesteg es krater te herkinne meh is vaan groet belaank umtot me häöm in verband bringk mèt de [[Kriet-Paleogeengrens]] ('t oetsterve vaan de [[dinosaurusse]] diverse aander groete taxa). In totaol erkint d'n Earth Impact Database (EID) 190 inslaagkraters. Vaan diverse aander locaties weurt nog oonderzoch of ze mèt meteoriete te make höbbe.
===Maon===
[[Plaetje:Tycho_Crater.jpg|thumb|Deil vaan de maon, mèt Tycho in 't midde. De staolekrans is good te zien, wie ouch e groet aontal aander kraters.]]
De [[Maon]] zit vol mèt kraters. Me kin ze in alle aofmetinge vinde, d'n eine soms bovenop d'n aandere. Dit kump doortot de maon geinen atmosfeer heet: eder steineke kin de bojem bereike en insloon. De groetste maonkraters zien al deils mèt 't bloet oug te zien en aanders mèt 'ne gewoene verekieker. Mèt 't bloet oug zuut me beveurbeeld, veural bij vol maon, de straolekrans roontelum [[Tycho (krater)|Tycho]], 'ne 86 kilometer groete, rillatief nuie krater kortbij de zuidpool. De bèsten tied um kraters te zien is evels roond haaf maon: daan kriege de kraters roond d'n terminator (daag-nachgrens) 'nen dudeleke sjeem.
In de maonzieë gief 't wie gezag minder kraters. Dit kump doortot lavastruim vaanoet de maonmantel de lieggelege deile vaan de bojem höbbe verveers. De maon is al e paar mieljard jaor neet mie geologisch actief, meh umtot de mieste groete insleeg vreug in de historie vaan 't Zonnestèlsel waore, is 't versjèl toch significant.
Regel 28 ⟶ 33:
===Venus===
[[Plaetje:Alcott_crater_on_Venus.jpg|thumb|Alcott, 'ne krater op Venus.]]
Aanders es Mercurius heet [[Venus (planeet)|Venus]] wel 'nen atmosfeer, 'nen hendeg dikke zelfs (93 MPa, 90 atmosfeer). De mieste meteore make geine sjijn vaan kans um de groond te hole. Es gevolg daovaan vint me op Venus allein groete kraters. Die hawwen 't wel hiel laank oet, umtot op Venus neet zoe väöl erosie is. De rege (vaan [[solferzoer]]) verdamp ietot 'r de groond raak, zoetot erosie allein vaan de wind moot koume. Wel kint Venus völkaone; sommege daovaan höbbe 'n oongewoen uterlek boedoor me ze veur inslaagkraters zouw kinne aonzien. Kraters op Venus heite nao bekinde vrouwlui (de groeter) of drage vrouweleke veurnaome oet diverse culture (de kleinder).
===Mars===
[[Plaetje:Burns_cliff.jpg|thumb|'Burns', 'ne klif in de krater Endurance, gesjote door 't ruimtetuig ''[[Opportunity]]''.]]
[[Mars (planeet)|Mars]] heet 'nen ielen atmosfeer, dee groete projectiele neet snel zal tegehawwe. Veur drei mieljard jaor waor d'n atmosfeer zwuurder en heet 't hei ouch struimend water gegeve. De rege dee toen is gevalle is evels neet genog gewees veur 't zwoer bekraterd landsjap op 't zuielek haafroond te egalisere. Op 't noordelek haafroond, wat väöl lieger ligk, vint me die kraters neet. Dit kump door de diverse groete völkaone die de planeet kint, en die in eder geval tot e paar mieljoen jaor trök nog actief waore.
Kraters op Mars drage drei soorte naome. Astronome kóste in de negentienden iew de groetste al zien ligke en meinde tot 't plateaus waore. Die kraters woorte nao len op Eerd geneump, mèt de touwveuging ''planitia'', en höbbe die naome gehawwe. Middelgroete heite nao bekinde wetensjappers of sjrievers, dèks [[sciencefiction]]sjrievers. Kleinekes, de groete mierderheid, heite nao stei en dörper euver de ganse wereld. Sommege kraters drage nog hun veurluipege naome, dèks dee vaan e sjeep boemèt oontdèkkingsreize zien gedoon.
===Ceres===
Regel 39 ⟶ 46:
===Maone vaan Jupiter===
[[Plaetje:Callisto_Har_PIA01054.jpg|thumb|'t Oppervlak vaan Callisto is zoe zwoer bekraterd tot edere nuie krater 'nen awwe oetwis.]]
De maone vaan Jupiter versjèlle zier in maote vaan bekraterdheid. '''[[Io (maon)|Io]]''' heet gaaroet gein inslaagkraters. Dit kump umtot deze maon extreem geologisch actief is, mèt völkaone die constant solfer spuite en zoe 't oppervlak vernuie. Op '''[[Europa (maon)|Europa]]''' vint me 'rs mer e paar; mesjiens is de koors vaan wateries neet kaajd genóg en weurt ze noe en daan vernuid door umsmelting. De kraters op Europa höbbe naome oet de Keltische mythologie gekrege.
'''[[Ganymedes (maon)|Ganymedes]]''' heet mie es genóg kraters. 't Vertuint e bitteke 'tzelfde beeld wie de Maon, mèt zwoer bekraterde regio's die noets zien verveers en joonger regio's die laank geleie door völkanisme zien glaadgetrokke en minder kraters kinne. 't Belaankriekste versjèl mèt de maon is tot de groond op Ganymedes veural oet wateries besteit, wat oonder dees temperature hel wie stein is en net zoe good weer kin stolle es stein. Kraters op Ganymedes zien geneump nao gode oet 't aajd Egypte, Mesopotamië en 't Kortbij Ooste.
'''[[Callisto (maon)|Callisto]]''' tot slot zit ech oonder de kraters; 't oppervlaak liekent dao noets te zien verveers. D'n eine kump dao bovenop d'n aandere; 't oppervlak zit zoe vol tot edere nuie krater 'nen awwe zal oetwisse. Kraters op Callisto heite nao godhede vaan Arctische volker.
===Maone vaan Saturnus===
[[Plaetje:Mimas_Cassini.jpg|thumb|Mimas mèt krater Herschel.]]
'''[[Titan]]''' heet zienen eigen atmosfeer, dee nog diechter is es die vaan de Eerd. Daobij regent 't op Titan vleujbaar [[methaan]] en is de maon ouch nog ins geologisch actief. Me versteit tot me hei neet väöl kraters vint. De paar die me toch heet kinne vinde, zien betrèkkelek groet, in de orde vaan tientalle of hoonderde kilometers doorsnei. Ze zien geneump nao gode vaan wiesheid.
De aander [[maone vaan Saturnus]]
===Pluto===
De ''[[New Horizons]]''-missie vaan 2015 brach tot verbazing vaan de oonderzeukers geinen
Op Pluto
[[Categorie:Geologie]]
| |||