Amazone (revier): Versjèl tösje versies
Verwijderde inhoud Toegevoegde inhoud
Begós aon 'n artikel - niks te vreug. |
Geen bewerkingssamenvatting |
||
Tekslien 2:
{{wio}}
[[Plaetje:Amazonrivermap.svg|thumb|400px|'t Bassin vaan de Amazone in Zuid-Amerika, mèt de belaankriekste zijreviere aongegeve.]]
De '''Amazone''' ([[Spaons]]/[[Portugees]] ''(Río/Rio) Amazonas'') is 'n lang [[revier]] in [[Zuid-Amerika]]. De eigeleke Amazone ('t stroumgebeed wat dee naom dreug) struimp allein door [[Peru]] en [[Brazilië]], meh zijreviere oontspringe in diverse aander len, wie [[Venezuela]], [[Colombia]], [[Ecuador]] en [[Bolivia]]. Zoedoende ligk e groet deil vaan 't continent in 't bassin vaan de Amazone. De Amazone weurt geveujd door [[smeltwater]] in de oosteleke [[Andes]], meh veural door euvervleujeg [[rege]]water in de res vaan zie bassin, wat e vochteg tropisch klimaot kint. Es gevolg heivaan kint de Amazone e gemiddeld [[debiet]] vaan 209.000 m³/s, boemèt ze mèt groete veursprunk de krachtegste revier op Eerd is. De lengde vaan de Amazone en [[Marañón]] allein kump oet op zoe'n 6400 kilometer; in combinatie mèt de [[Uyacali]] en de [[Apurímac]] kump me op 6.992 km; heimèt zouw ze ouch de laangste revier op de wereld zien. 't [[Amazonegebeed]] besteit anno 2016 nog ummertouw gooddeils oet [[tropisch bos]]; 't is de rieksten habitat op Eerd mèt 'n oongeluifeleke [[biodiversiteit]]. Toch vint me in 't gebeed ouch väöl minseleke bewoening, die löp vaan geïsoleerde [[indiaone]]stamme tot de miljoenestad [[Manaus]].
==Minseleke historie==
De Amerika's, zeker Zuid-Amerika, woorte rillatief door de mins gekoloniseerd. Oonumstrejje archeologische voondste goon mer trök tot hoegoet 5500 v.Chr. Vaanaof deen tied bestoont 't Amazonegebeed veur 'n aonzeenlek deil oet landbouwgroond, die later weer in bos zouw veraandere wie de volker hei oetstorve, ewegtrokke of weer euvergonge op e jeger-verzaomelersbestoon. Gaans get later, vaanaof oongeveer 1000 v.Chr., kaom hei de [[Marajoaracultuur]] op, geneump nao 't eiland [[Marajó]] in d'n Amazonedelta. Op 't memint vaan oontdèkking sjat me tot zoe'n 3 miljoen lui direk aon de Amazone woende. De Marajoaracultuur stoont op dat memint nog in bleuj; ze heet väöl te lije gehad oonder de Europese kolonisatie en de krenkdes die dees lui mètnaome. In de boveluip vaan de Amazone, in 't grensgebeed vaan Ecuador en Peru, leefde de [[Jivaro's]], 'n oorlogszöchteg volk beröch um zien [[koppesnelders]]. De inheimse volker hadde versjèllende naome veur de revier of deile daovaan; sommege zien nog in gebruuk in inheimse taole ([[Quechua]], [[Guaraní]]) of zelfs in 't Spaons daan wel Portugees.
De ierste Europeaone die de revier aondege waore Spanjole. In [[1500]] woort ze oontdèk op 'n expeditie oonder [[Vicente Yáñez Pinzón]]. Wie gebrukelek in deen tied neumde heer de revier nao 'n heilege: ''Río Santa María del Mar Dulce'', 'H. Maria-revier vaan de Zeute Zie'. De touwveuging verwijs nao 't water, wat boete de reviermoond nog kilometers laank zeut is: door 't enorm debiet kump dao in ierste instantie mer e klei bitteke zaajt ziewater bij. Ouch de wijer verkinning vaan de revier kaom op naom vaan de Spanjole. Vaanaof 1541 dege [[Gonzalo Pizarro]] en [[Francisco de Orellana]] diverse expedities vaanoet [[Quito]] in oosteleke riechting. Veural d'Orellana heel ziech intensief mèt de oontdèkkingsreize bezeg, boe-op me hoopde [[El Dorado]] (de gouwe stad) en [[La Canela]] ('t [[kaneel]]dal) te vinde. Heer storf in 1546 in d'n Amazonedelta en nao häöm góng de revier 'nen tiedlaank ''Río de Orellana'' heite. Toch heet heer ouch veur d'n huiege naom gezörg: oonder d'n indrök vaan de gooddeils vrouweleke inheimse krijgers die häöm aonvele mós 'r aon de legendarische [[Amazones]] dinke.
In de loup vaan de zèstienden iew woort 't land roontelum d'n Amazonemoond gekoloniseerd door Portugeze en oontstoont hei Brazilië. Pas rillatief laat evels reisde ze ouch wijer de revier op. [[Pedro Teixeira]] begós in [[1637]] aon 'n expeditie, weer vaanoet Quito, [[bandeirante]] [[António Raposo Tavares]] deeg tösse 1648 en 1652 'n expeditie euver land vaanoet [[São Paulo]] tot aon de Amazone. In dezen iew waoren 't dèks de [[jezuïete]] die hei, wie in aander deile vaan 't Zuid-Amerikaans binneland, veur de [[missie]] gónge woene, dörpkes stiechde en leefde in gemeinsjappe die gooddeils oonaofhenkelek waore vaan 't koloniaol bewind. De veurtaol in 't Amazonegebeed woort de noordeleke variant vaan de ''linua geral'' ([[Klassiek Tupi]]). Vaanaof midde achtienden iew kaom dao veraandering in en kaom ouch 't Amazonegebeed oonder inger controle.
Ouch in d'n achtienden begóste wetensjappers ziech veur de Amazone te intrèssere. De Fransoos [[Charles Marie de La Condamine]] maakde de ierste kaart vaan de revier door t'r plaotse op de stare te navigere. Väöl bekinder en belaankrieker woort de Pruus [[Alexander von Humboldt]], dee tösse 1799 en 1804 groete deile vaan de Amerika's oonderzoch en talloes nui plante besjreef. De bevolking vaan 't Amazonegebeed waor in dezen tied nog klein. Groetste stad waor Pará (noe [[Belém (Brazilië]]), kortbij de reviermoond, mèt hoegoet 12.000 lui; Manaus (daan nog gesjreve es ''Manáus'') waor e dörp vaan tösse de 1.000 en 1.500 inwoeners. In 1852 evels woort, in opdrach vaan keizer Peter II, 'n stoumbootcompagnie opgeriech die de Amazone op mós goon vare. Dit maakde verkier vaan persone en dinger in groete kwantiteite meugelek. De opriechting vaan de compagnie veel same mèt 'n touwnaom in de vraog nao [[rubber]]. In de viefteg jaor die volgde greujde de bevolking explosief mèt lui die hun gelök zochte in 't verbouwe, oogste en exportere vaan rubber. Manaus greujde oetindelek oet tot miljoenestad mèt e broesjend nachleve, en kaom zoe bekind te stoon es 't 'Paries vaan de trope'. Ouch woort in dit gebeed gezoch nao [[cacao]] en [[paranoete]]. Toch bleef 't groetste deil vaan 't Amazonegebeed bestoon oet oongesjonne natuur, umtot 't vijandeg klimaot neet tot groetsjaolege kolonisatie oetneujegde. Landbouw en houtindustrie concentreerde ziech mie in 't gemaotegder zuie vaan Brazilië. In [[1889]] had 't binneland al zoeväöl inwoeners tot me 't distrik [[Amazonas]] es apaarte staot vaan de gehandhaafde staot [[Pará]] aofsplitsde. Later kaom ouch [[Acre (Brazilië)|Acre]] es staot bij Brazilië; dit gebeed waor eigelek aon Bolivia touwbedeild meh door de ooncontroleerbaren inloup vaan Braziliaanse koloniste stoont dit land oetindelek veur e voldoonge feit.
Nao 't ineinstorte vaan de rubberindustrie verveel 't Amazonegebeed. Väöl lui zochte e bestoon es boer en begóste 't regewoud ouch hei [[brandcultuur|plat te brande]]. De Braziliaanse regering mós dèkser bijspringe. Um de economie te helpe woorte diverse groete otoweeg door 't regewoud aongelag, veural in Noord-Zuidriechting (verkier in oos-wesriechting geit nog ummertouw euver de revier). Dees weeg hindere 't leve in 't bos, meh vraoge ouch intensief oonderhajd. Zelfs wienie ze good weure bijgehawwe, zien ze in 't regesezoen dèks oonbegoonbaar. De keus tösse economie en ecologie lievert ouch dilemma's op bij 't bouwe vaan stouwdamme; Brazilië haolt e groet deil vaan zien energie oet [[waterkrach]], meh 't oonderbreke vaan de natuurleke revierluip kin tot enorm versteuringe in 't ecosysteem veure.
==Verluip==
| |||