Latiens sjrif: Versjèl tösje versies
Verwijderde inhoud Toegevoegde inhoud
Nuie paragraaf. |
Tabel, noe nog mèt de 26 standaardlètters. |
||
Tekslien 11:
==Gebruuk==
't Latiens sjrif is bij alle taole vaan westelek [[Europa]] in gebruuk. Veur taole wie 't [[Frans]], [[Spaons]], [[Ingels]], [[Duits]] en [[Nederlands]] waor dit in de middeliewe, wie hun sjriftradities oontstoonte, de natuurleke gaank vaan zakes: 't Latien waor jummers de cultuurtaol in alle len boe me 't [[roems-katholicisme]] aonhóng. De grens vaan 't Latiens sjrif volg bekaans getrouw de grens vaan de kathelieke wereld: [[Slavische taole]] wie [[Pools]], [[Tsjechisch]], [[Slowaaks]] en [[Sloveens]] gebruke Latiense lètters, dewijl [[Russisch]], [[Wit-Russisch]], [[Oekraïens]] en [[Bulgaars]] in 't [[Cyrillisch sjrif]] weure gesjreve, 't sjrif vaan de Oosters-orthodoxe kèrke. 't [[Servo-Kroatisch]] is verdeild: de kathelieke Kroate en de islamitische Bosniërs gebruke ummer 't Latiens sjrif, de orthodoxe Serve miestal, meh neet ummer, 't Cyrillisch. De Roemene, die ouch orthodox zien meh [[Roemeens|'n Romaanse taol]] spreke, gebruukde vaanajds ouch Cyrillisch sjrif meh stapde in de negentienden iew op 't Latiens euver.
Ouch taole die pas later 'n sjriftraditie oontwikkelde, höbbe dèks 't Latiens sjrif aongenome. Dat gelt zeker veur de klein/oonofficieel taole in Europa, wie 't [[Limbörgs]] of 't [[Bretons]], meh ouch veur 'n väölheid aon taole oet de res vaan de wereld. In door westerse machte gekoloniseerde len waor 't Latiens sjrif de ierste keus veur inheimse taole. Dat góng zoe in [[Amerika]] (mèt e paar oetzunderinge), in [[Afrika]] bezuie de [[Sahara]], in deile vaan Zuidoos-Azië, in [[Australië]] en in [[Oceanië]]. Soms heet me zelf bestoonde sjrifsysteme te gunste vaan 't Latiens sjrif aofgesjaf ([[Maleis]], [[Javaans]], [[Balinees]] etc.). Recintelek gebäörde dat oonder mie nog bij 't [[Turkmeens]], boe me 't ieder gebruuk Cyrillisch sjrif zaog es e relik vaan Russisch kolonialisme. 't Latiens sjrif gelt dus es 't neutraolste sjrif wat 't gief.
Tekslien 18:
==Lètters==
{| class=wikitable
! Lètter !! Aofkums !! <small>Oersprunkeleke<br>weerde</small> !! Aander weerdes !! Opmerkinge
|-
| <big>'''[[A|A a]]'''</big> || [[Grieks sjrif|Griekse lètter]] [[alfa]] (Α α) || /a(ː)/ || /ɑ/ <small>([[Limbörgs]], [[Nederlands]])</small>; /æ/, /eı/ <small>([[Ingels]])</small> ||
|-
| <big>'''[[B|B b]]'''</big> || Griekse lètter [[bèta]] (Β β) || /b/ || /β/ <small>([[Spaons]])</small> ||
|-
| <big>'''[[C|C c]]'''</big> || Griekse lètter [[gamma]] (Γ γ) || /k/ || /t͡ʃ/ <small>([[Italiaons]], [[Roemeens]])</small>; /s/ <small>([[Frans]], [[Portugees]], Limbörgs, Nederlands, Ingels)</small>; /θ/ <small>(Spaons)</small>; /t͡s/ <small>([[Duits]], [[Aajdfrans]], [[Aajdspaons]], [[Aajdportugees]])</small>; <br>/t͡s/ <small>([[Slavische taole]], [[Esperanto]])</small>; /c/ <small>([[Maleis]])</small>; /kǀ/ <small>([[Xhosa (taol)|Xhosa]], [[Zoeloe (taol)|Zoeloe]])</small> || Kump vaan 'ne specifiek Italische vörm vaan de gamma. Ouch is hei spraoke vaan klaankveraandering: de gamma is in principe stumloes, de c stumhöbbend.<br>De versjèllende gepalataliseerde realisaties vaan de c trejje in de Romaanse taole allein op veur 'ne veurklinker (/e/, /i/); in de Slavische taole en 't Maleis weurt de lètter euveral veur 'ne palataole klinker gebruuk.
|-
| <big>'''[[D|D d]]'''</big> || Griekse lètter [[delta]] (Δ δ) || /d/ || /ð/ <small>(Spaons)</small> || Aofwiekende vörm vaan de delta gebruuk in Italië.
|-
| <big>'''[[E|E e]]'''</big> || Griekse lètter [[epsilon]] (Ε ε) || /e(ː)/ || /ɛ/ <small>(diverse taole)</small>; /æ ~ ɛ/ <small>(Limbörgs)</small>; /iː/ <small>(Ingels)</small> ||
|-
| <big>'''[[F|F f]]'''</big> || Archaïsch Griekse lètter [[wau]] (Ϝ ϝ) || /f/ || || Zelfde teike en positie meh neet dezelfde lètter es de Griekse wau of digamma: dees lètter gaof in die taol de klaank /w/ aon. 't Archaïsch Grieks had geinen /f/-klaank (modern Grieks wel); de Italische volker móste daorum 't alfabet aonpasse.
|-
| <big>'''[[G|G g]]'''</big> || Lètter c mèt striepke || /g/ || /γ/, /ç/ <small>(Limbörgs)</small>; /γ ~ x ~ χ/ <small>(Nederlands)</small>; /x/ <small>(Spaons)</small>; /d͡ʒ/ <small>(Italiaons, Ingels, Aajdfrans)</small>, /ʒ/ <small>(Frans, Portugees)</small> || Heet dezelfde klaank wie de Griekse gamma. <br>De gepalataliseerde variante in de Romaanse taole trejje op es 'ne veurklinker volg; de Spaonse (fricatief) oetspraok kump evels euveral veur.
|-
| <big>'''[[H|H h]]'''</big> || Griekse lètter [[èta]] (Η η) || /ɦ/ || /h/ daan wel /h ~ ɦ/ <small>(versjèllende taole, boe-oonder Duits); stom <small>(Romaanse taole)</small>, /ʔ/ <small>(Frans)</small> || Stoont in 't Archaïsch Grieks ouch veur 'nen h-klaank. In 't Klassiek Grieks evels waor de èta 't teike veur 'n lang e (/eː ~ ɛː) en woort de h-klaank gesjreve mèt 'ne [[spiritus asper]]. De plaots in 't alfabet verraojt tot 't toch um wezelek 'tzelfde lètterteike geit.
|-
| <big>'''[[I|I i]]'''</big> || Griekse lètter [[jota]] (Ι ι) || /i(ː)/, /j/ || /ɪ/ <small>(Limbörgs, Nederlands, Ingels)</small>; /ai/ <small>(Ingels)</small> ||
|-
| <big>'''[[J|J j]]'''</big> || Verlengde variant vaan de i || /j/ || /d͡ʒ/ <small>(Ingels, Aajdfrans)<small>; /ʒ/ <small>(Frans, Portugees)</small>; /ɟ/ <small>(Maleis)</small> || Iewelaank weergegeve door de i, in de middeliewe oontstande en pas in de renaissance oetgesplits.
|-
| <big>'''[[K|K k]]'''</big> || Griekse lètter [[kappa]] (Κ κ) || /k/ || /c ~ ɕ/ <small>(Zweeds)</small> || In 't [[Aajdlatien]] oetwisselbaar mèt de c, um die rei nao de archaïschen tied bekaans compleet verdwene. Pas later in de Germaanse taole weer gebrukelek geweure.<br>De gepalataliseerde Zweedse variante trejje allein veur 'ne veurklinker veur.
|-
| <big>'''[[L|L l]]'''</big> || Griekse lètter [[lambda]] (Λ λ) || /l/ || || Italische vörm, dee aofweek vaan de in Griekeland gebrukeleke.
|-
| <big>'''[[M|M m]]'''</big> || Griekse lètter [[mu]] (Μ μ) || /m/ || [[Nasalisatie]] <small>(Frans)<small> || Alternatieve Franse oetspraok nao 'ne klinker en veur 'ne mètklinker.
|-
| <big>'''[[N|N n]]'''</big> || Griekse lètter [[nu]] (Ν ν) || /n/ || Nasalisatie <small>(Frans)<small> || Zuug bove.
|-
| <big>'''[[O|O o]]'''</big> || Griekse lètter [[omikron]] (Ο ο) || /o(ː)/ || /ɔ/ <small>(diverse taole)</small>; /ɒ/ <small>(Ingels)</small>; /uː ~ ʊː/ <small>(Ingels)</small>; /u/ <small>([[Noors]], Zweeds)</small> ||
|-
| <big>'''[[P|P p]]'''</big> || Griekse lètter [[pi (lètter)|pi]] (Π π) || /p/ || || Euvergenome vaan d'n Italische variant vaan 't Grieks alfabet. In 't huieg Grieks alfabet (en ouch in de mieste awwer vörm) kump de Latiense p in vörm euverein mèt de Griekse rho (zuug oonder).
|-
| <big>'''[[Q|Q q]]'''</big> || Archaïsch Griekse lètter [[koppa]] (Ϙ ϙ ϟ) || /k/ || /ʔ/ <small>([[Maltees]])</small>; /kǃ/ <small>(Xhosa, Zoeloe)</small>; /q/ <small>([[Arabisch]] (DIN 31635) en aander [[Semitische taole]])<small>; /tɕʰ/ <small>([[Chinees]] ([[pinyin]]))</small> || In de Semitische taole zien /k/ en /q/ versjèllende foneme. Veur de taole vaan Europa gelt dat evels neet; dat lieverde probleme op wienie me in dees strieke de alfabette góng euvernumme. In 't Archaïsch Grieks gaove kappa en koppa dezelfde klaank, in 't Aajdlatien gol dat veur C, K en Q. 't Grieks leet de koppa valle te gunste vaan de kappa, 't Latien leet de k valle (zuug bove) en gebruukde de q allein nog mer in d'n [[digraaf]] ''qu'' /kw/. Veur de modern Europese taole gelt dat noe ouch. <br>'t Gebruuk vaan de lètter q in 't Maltees en in de transcripties vaan aander Semitische taole herstèlt de Semitische aard vaan de lètter in iere.
|-
| <big>'''[[R|R r]]'''</big> || Griekse lètter [[rho]] (Ρ ρ) || /r/ || /ʁ/ <small>(Limbörgs)</small>; /ʀ/ <small>(Frans)</small>; /ɹ/ <small>(Ingels, Nederlands, Zweeds)</small>; /ɾ/ <small>(Spaons)</small>; stom <small>(diverse taolvariëteite, boe-oonder [[Brits Ingels]])</small> || De variant vaan de rho mèt striepke, um ze vaan de pi te oondersjeie, is Italisch. <br>De versjèllende oetspraokvariante vaan de r zien de lèste iewe oontstande; neet zoe laank geleie waor de /r/ ouch hei algemein.
|-
| <big>'''[[S|S s]]'''</big> || Griekse lètter [[sigma]] (Σ σ ς) || /s/ || /z/ <small>(Italiaons, Frans, Duits, Portugees)</small> || Kaom in 't Archaïsch Grieks in mierder variante veur.
|-
| <big>'''[[T|T t]]'''</big> || Griekse lètter [[tau]] (Τ τ) || /t/ || ||
|-
| <big>'''[[U|U u]]'''</big> || Griekse lètter [[upsilon]] (Υ υ) || /u(ː)/, /w/ || /y/ <small>(Frans, Limbörgs, Nederlands); /juː ~ jʊː/ <small>(Ingels)</small>, /ʏ/ (Limbörgs, Nederlands), /ʌ ~ ɐ/ <small>(Ingels)</small> || De upsilon had dees oetspraok in 't Arachaïsch Grieks en 't [[Dorisch Grieks|Dorisch dialek]], wat in Zuid-Italië woort gesproke.
|-
| <big>'''[[V|V v]]'''</big> || Variant vaan bovestoonde. || /w ~ ʋ/ || /v/ <small>(Limbörgs, Frans, Italiaons, Ingels, Slavische taole etc.), /v ~ f/ <small>(Nederlands)</small>, /f/ <small>(Duits)</small>, /β/ <small>(Spaons)</small> || Oersprunkelek ein lètter mèt de u. In de Romeinsen tied ummer es V gesjreve. In de middeliewe kaom dao es oonderkasvörm ''u'' bij. Pas in de renaissance definitief oetgesplits.
|-
| <big>'''[[W|W w]]'''</big> || Twie u's of v's achterein. || /w/ || /ʋ/ <small>(Nederlands in Nederland)</small>, /v/ <small>(Duits, [[Pools]])</small>) || Oontstande in de middeliewe bij 't sjrieve vaan de Germaanse taole, wie de v 'ne stumhöbbende fricatief waor geweure en deze klaank neet mie kós weergeve.
|-
| <big>'''[[X|X x]]'''</big> || Griekse lèttervariant [[ksi]]/[[chi]] (Χ χ) || /ks/ || /x/ <small>([[Sjots Gaelic]], Aajdspaons)</small>; /ɕ/ <small>(Spaons, Portugees, Chinees (pinyin))</small>; /kǁ/ <small>(Xhosa, Zoeloe)</small> || In 't modern Grieks en 't klassiek Grieks wat veer liere weurt de /ks/-klaank weergegeve door de ksi (Ξ ξ), 'n aander lètter tösse de nu en de omikron, dewijl 't teike chi (Χ χ) 'ne velaire fricatief weergief (ch-klaank: /x/ in 't klassiek, /ç/ in 't modern Grieks). In 't Archaïsch Grieks kós dit lèste teike evels ouch veur /ks/ stoon; dit is de variant dee 't Latien heet euvergenome. Sommege taole, wie 't Gaelic, zien de x op de Griekse maneer goon gebruke.
|-
| <big>'''[[Y|Y y]]'''</big> || Griekse lètter upsilon (Υ υ) || /y(ː)/ || /i/, /j/ <small>(diverse taole)</small>; /ɟ/ <small>(Spaons)</small> || De oetspraok /y/ had de upsilon in 't klassiek [[Attisch Grieks|Attisch]] en in 't [[Koinè|Hellenistisch Grieks]]. In de klassieken tied en 't hellenisme liende 't Latien väöl Griekse wäörd, die noe 'nen in 't Latien oonbekinde klinker hadde. Es gevolg daovaan mós 't Latien de lètter upsilon nog ins euvernumme; ze kaom achteraon in 't alfabet te stoon.
|-
| <big>'''[[Z|Z z]]'''</big> || Griekse lètter [[zèta]] (Ζ ζ) || /d͡z ~ t͡s/ || /z/ <small>(Frans, Limbörgs, Nederlands, Ingels, Noord-Germaanse taole, Slavische taole etc.)</small>, /θ/ <small>(Spaons)</small>, /s/ <small>(Portugees, [[Ieslands]] (veur 1973))</small> || De zèta kump in 't Grieks alfabet neet achteraon, meh op de zèsde plaots (tösse epsilon en èta). 't Latiens alfabet naom dees lètter neet euver umtot de taol dees klaank neet kós. Later evels, wie de Romeine väöl Griekse lienwäörd euvernaome, mós de z esnog aon 't alfabet weure touwgeveug. Zoe kaom ze op de lèste plaots terech.
|}
===Typografische variante===
| |||