Zoogdiere: Versjèl tösje versies
Verwijderde inhoud Toegevoegde inhoud
K oonderein |
mèt en mèt kump dit artikel wel in orde... |
||
Tekslien 1:
{{dialek|Mestreechs}}
[[Plaetje:Mammal Diversity 2011.png|thumb|'n Käör aon versjèllende zoogdiere:<br> [[Gewoene vampier]] (''Desmodus rotundus''), [[Virginiaansen opossum]] (''Didelphis virginiana''),<br> [[Grijze reuzekangoeroe]] (''Macropus giganteus'');<br> [[Gewoene builmol]] (''Notoryctes typhlops''),<br> [[Mins]] (''Homo sapiens''),<br> [[Noordeleke zieolifant]] (''Mirounga angustirostris'');<br> [[Fókseikhore]] (''Sciurus niger''),<br> [[Afrikaons boumsjöbbedier]] (''Manus tricuspis''),<br> [[Savanneolifant]] (''Loxodonta africana'');<br> [[Vogelbekdier]] (''Ornithorhynchus anatinus''),<br> [[Colugo's|Colugo]] (soort oonbekind),<br> [[Rendier]] (kariboe; ''Rangifer tarandus'');<br> [[Böltrögk]] (''Megaptera novaeangliae''),<br> [[Staarmol]] (''Condylura cristata''),<br> [[Reuzepanda]] (''Ailuropoda melanoleuca'');<br> [[Reuzegordeldier]] (''Priodontes maximus''),<br> [[Steppezebra]] (''Equus quagga''),<br> [[Steppeslörfhunneke]] (''Rhynchocyon petersi'').]]
'''Zoogdiere''' of '''Mammalia''' zien 'n [[klasse (biologie)|klasse]] vaan de stam vaan de [[Gewervelde diere]]. Tot dees klasse hure de mies oontwikkelde [[diere]] vaan de [[Eerde]], boe-oonder de [[mins]]
==Aofstamming en oontwikkeling==
De zoogdiere stamme aof vaan [[reptiele|reptielechtege]] bieste. De lèste gemein veurawwers vaan de modern reptiele en zoogdiere leefde in 't [[Carboon]]; 't geit um de zoegeneumde [[Amniota]]. Oet hun oontwikkelde ziech de [[Sauropside]] (feitelek de reptiele wie v'r die noe kinne, entans hun gemeinsjappeleke veurawwers) en de [[Synapside]], die nog wel hiel reptielechteg oetzaoge meh in hun gereemde al de ierste teikes vaan zoogdiere vertuinde. De ierste echte zoogdiere versjijnde in 't [[Trias]]. Welk bies es ierste heet gezoog is neet bekind; wel is 't aon te numme tot de bieste in kwestie nog eier lagte. Vivipaar zoogdiere (Theria), zoewel de veurawwers vaan de buildiere (Metatheria) es vaan de mojerkookdiere (Eutheria), oontwikkelde ziech in 't [[Jura (periood)|Jura]].
Al deen tied waoer de zoogdiere vrij klein, oonbeteikenende bieskes in de sjeem vaan [[dinosaurusse]] en aander groete reptiele. Pas in 't [[Cenozoïcum]], nao 't oetsterve vaan die groete bieste, oontwikkelde ziech de zoogdiere tot de dominante orde die ze noe zien. Doortot 't in 't Cenozoïcum relatief kaajd is, höbbe de wermbleujetege en geïsoleerde zoogdiere e groet veurdeil bove de reptiele.
De zoogdiere weure allewijl miestal in drei oonderklasse en einege tientalle [[orde (biologie)|ordes]] ingedeild. Die indeiling geit zoe:▼
==Kinmerke==
Zoogdiere kinmerke ziech door:
* 't Geve vaan [[mèlk]] door de moojer, oet mèlkkliere (dèks tepele meh bij de Monotremata gewoen porië);
* [[Wermbleujetegheid]] (parallel aon de veugel meh in tegestèlling tot de reptiele);
* [[Haor|Behaoring]] (boont); e paar soorte höbbe 't later verlore (wie de [[naakse molrat]])
* Drei [[gehuurskneukskes]];
* De [[neocortex]], e deil vaan de [[hersesjèl]];
* [[Roej bloodcel]]le zoonder [[celkern]];
* E veerkamereg [[hart]].
De mieste zoogdiere zien ouch [[vivipaar]] (de Monotremata lègke nog eier), [[zweit]]kliere en gespeciaseerde [[tand|tan]]. De gruutde vaan de zoogdiere löp oeterein vaan e paar centimeter tot tientalle meters. Bepaolde soorte höbbe e hoeg niveau vaan intelligentie bereik.
==Taxonomische verdeiling==
▲De zoogdiere weure allewijl miestal in drei oonderklasse en
* [[Monotremata]] (eierlègkende zoogdiere)
** Monotremata
* [[Buuldiere]] (Marsupialia)
** [[
** [[
** [[Micriobiotheria]]
** [[Dasyuromorphia]]
Regel 23 ⟶ 39:
** [[Boumspitsmuis]] (Scandentia)
** [[Aapechtege]] (Primates)
** [[
** [[
** [[Insekte-eters]] (Insectivora)
** [[
** [[Sjöbbediere]] (Pholidota)
** [[
** [[Oonevehovege]] (Perissodactyla)
** [[Evehovege]] (Artiodactyla)
** [[Walvèsechtege]] (Cetacea)
** [[Tenrekechtege]] (Afrosoricida)
** [[Sjpitsmuus|Spitsmuis]] (Soricidae)
** [[Olifantsspitsmoes]] (Macroscelidea)
** [[Eerdverke]] (Tubulidentata)
| |||