Versie op 8 jul 2011 20:39 bewirk Steinbach (Euverlèk \| biedrages) Bureaucrate, Administrators 44.585 bewerkingen fysische geografie debij, geit veural euver de natuur, die op Madagaskar hendeg intrèssant is ← Gank nao de veurige diff		Versie op 9 jul 2011 10:39 bewirk óngedaon make Steinbach (Euverlèk \| biedrages) Bureaucrate, Administrators 44.585 bewerkingen veerdeg Gank nao de volgende diff →
Tekslien 1: {{dialek\|Mestreechs}} ~~{{wio}}~~ {{landjtabel\| \| naomlandj = Madagaskar Regel 6 ⟶ 5: \| waope = [[Plaetje:Coat_of_arms_of_Madagascar.svg\|120px\|Waope vaan Madagaskar]] \| lokasie = [[Plaetje:LocationMadagascar.png\|250px\|Ligking vaan Madagaskar]] \| taole = [[~~Malagasy~~Malagassisch]], [[Frans]] \| hoofstad = [[Antananarivo]] \| staotsvörm = [[Republiek]] (euvergaanksregering) Regel 19 ⟶ 18: \| tld = mg \| landjcode = MG \| tillefoon = 261 }} '''Madagaskar''' (~~Malagasy~~Malagassisch ''Repoblikan'i Madagasikara'', Frans ''République malgache'') is e land en 'n [[eiland]] (zuid)oostelek vaan [[Afrika]], op 500 aon doezend kilometer veur de kös vaan [[Mozambique]]. Hoofstad is Antananarivo. 't Land is 'n anomalie in Afrika, door zien [[Austronesische taole\|Austronesische]] bevolking die alzeleve vaan [[Borneo]] kump. De isolatie vaan 't eiland heet tot 'n unieke natuur geleid, boe me oonder aandere väöl primitief [[aapechtege\|primaote]]soorte kin vinde. ==Administratief indeiling== Regel 49 ⟶ 48: ===Levende natuur=== [[Plaetje:OaklandZooLemurs.jpg\|left\|thumb\|Twie [[rinkstartmaki]]'s (''Lemur catta''), ein vaan de väöl soorte haafape endemisch op Madagaskar.]] De aofsplieting vaan Madagaskar voont plaots nao de evolutie vaan [[mojerkookdiere]] (''Placentalia'') en versjèllende vaan zien ordes, meh wied veur 't versjijne vaan väöl families die noe de eerd dominere. De [[Aapechtege\|primaote]] (''Primates''), op ziech de aajdste en primitiefste levende orde vaan mojerkookdiere, zien hei vertrooje mèt tientalle soorte [[maki's]] (geslach ''Lemur''), die tot de [[haafape]] (''Strepsirrhini'') hure. De [[roufdiere]] (''Carnivora'') vint me in de [[fossa]] (''Cryptoprocta ferox'') en de [[fanaloka]] (''Fossa fossana''), twie op [[civetkatte]] liekende bieste. 't Gief 260 soorte [[reptiele]], daovaan 90% [[endemie\|endemisch]] (nörges aanders veurkoumend es op Madagaskar). 't Geit daobij veural um [[herdisse]], daovaan neet wieneg [[kameleonne]]. [[Veugel]] kinne ziech natuurlek beter verspreie; toch zien vaan de oongeveer 280 veugelsoorte nog ummertouw mier es 100 endemisch. 'n Soort wie de [[koerol]] (''Leptosomus discolor'') nump zelfs (nao de meining vaan de mieste taxonome) 'n gans eige familie in. Ouch de mierderheid vaan de doezende [[insekte]] koume nörges aanders veur, zjus wie 90% vaan de 10.000 plaante. Sinds de koms vaan de mins geit de natuur sterk drop achteroet. Soorte weure bejaog en veural groeter bieste ([[megafauna]]) kinne dat neet höbbe. Zoe zien oonder mie de [[olifantsveugel]] (familie ''Aepyornithidae''; wij verwante vaan de [[vogelstroes]], boe ze op leke) en de reuzemaki's (wie ''[[Palaeopropithecus ingens]]'') oetgestorve. 'n Wijer bedreiging is de ummer doorgoonde [[oontbossing]], die intösse 't eiland vaan zeker 90% vaan ziene bos heet oontdoon. Boete [[leefgebeedverneteging]] vaan inheimse soorte zörg dit ouch veur zwoer [[erosie]]. ==Cultuur en demografie== Allewel tot de Malagassische bevolking veur bekaans de helf vaan Afrikaanse aofkoms is, is häör taol en cultuur oetgesproke Austronesisch vaan aard. 't Genetisch aondeil Afrikane en Austronesiërs is oongeveer eve groet; daoneve gief 't kleinen invlood vaan Arabiere, Europeane en Indiërs. De presintie vaan neet-Austronesisch genmateriaol oonder de bevolking is väöl sterker aon de kös es in 't binneland. 't [[Malagassisch]], de taol vaan bekaans de ganse bevolking, huurt bij de [[Baritotaole]], die op Borneo weure gesproke door de [[Dajaks]]. Volges [[Ethnologue]] is 't 'n [[macrotaol]], die in èlf kleinder taole vèlt te verdeile (tien op Madagaskar en ein, 't [[Bushi]], op [[Mayotte]]).<ref>[http://www.ethnologue.com/show_family.asp?subid=1767-16 Ethnologue - Austronesian, Malayo-Polynesian, Greater Barito, East, Malagasy]</ref> Väöl lui zouwe die taole ieder dialekte neume. Ethnolgue gief wijer veur 't land ouch [[Comorees]] en [[Shimaore]] op.<ref>[http://www.ethnologue.com/show_country.asp?name=MG Ethnologue - Languages of Madagascar]</ref> Oongeveer de hèlf vaan de bevokling deit nog aon traditioneel [[religie]]. 45% vaan de bevolking is [[christendom\|christelek]], oongeveer geliekmaoteg verdeild in [[protestantisme\|protestante]] en [[katholicisme\|katholieke]], aongezeen zoewel Britse en Franse missionaire op 't eiland höbbe gewèrk. Oondaanks iewe vaan Arabisch-islamitische culturelen invlood is 't aontal [[islam\|moslims]] beperk tot 5%; dees religie is veural sterk aon de ooskös. ==Historie== Madagaskar waor eint vaan de lèste groete eilen wat door lui woort gekoloniseerd. Dit gebäörde woersjijnelek örges tösse 200 veur Christus en 500 denao. De bezètting vaan 't eiland zouw in twie golve kinne zien gebäörd; volksverhaole euver e primitief volk oet de binnelen, de [[Vazimba]], zouwe op woerheid kinne beröste. De Austronesische taol vaan de bevolking verraojt 'n aofkoms vaan zuidelek Borneo, in 't modern [[Indonesië]]; de bevolking moot euver doezende miele in [[bangka (kano)\|bangka]]'s, typisch Austronesische kano's, nao 't eiland zien gekoume. De nui bewoeners pasde dao [[brandcultuur]] touw um [[landbouw]]groond te make. Wie in hun toesland waor [[ries]] 'n belaankrieke cultuur. De koms vaan de mins had e desastreus effek op veural de groeter saorte vaan 't eiland zienen unieke fauna. Nao inkel iewe traoje de Malagasiërs ouch in contak mèt de [[Bantoes]] vaan 't Afrikaans vasteland. Vaanaof de zevenden iew al kaome de [[Arabiere]] nao 't eiland. Hunne culturelen invlood, dee bestoont oet de koms vaan d'n islam, de oosterse [[astrologie]] en 't sjrif (Malagasy gesjreve in 't [[Arabisch sjrif]] weurt ''sorabe'' geneump), bleef gooddeils beperk tot de noordweskös, boe de Arabische handelere aonkaome. De naom ''~~Mdagaskar~~Madagaskar'' oontstoont in de middeliewe, in de gesjrifte vaan [[Marco Polo]]. Zie ''Madageiscar'' is alzeleve 'n verbastering vaan [[Mogadishu]], 't [[Somalië\|Somalisch]] piratenes boe 'r 't eiland mèt verwarde. D'n ierste Europeaon dee 't eiland zaog waor de [[Portugal\|Portugees]] [[Diogo Diaz]] in [[1500]]. Ind [[zeventienden iew]] vestegde de [[Frankriek\|Fransoze]] 'nen handelspos op 't eiland. Belaankrieker woort 't eiland in de vreugmodernen tied evels veur de [[piraterij]]; ouch ind zeventienden iew zouw de Franse kaptein Misson hei 't utopisch (en alzeleve fictief) pirateriek ''Libertalia'' höbbe gestiech. Madagaskar had ummer bestande oet versjèllende keuninkrieke, die ziech oonderein op leve en doed bevochte. Roond 1800 kaom dao verandering in, door de greujende mach vaan 't hoeglandriek [[Merina]]. Keuning [[Andrianampoinimerina]] oonderworp de naoberrieke, ziene zoon [[Radama I]] (1810-1828) deeg de rest en vereinegde gans Madagascar. Radama sloot e pak mèt de Britte (die heersde op 't naobereiland [[Mauritius]], boevaan 'r militair assistentie kraog in ruil veur 't aofsjaffe vaan de [[slaovehandel]]. In dezen tied leep de piraterij laankzaamaon op zien ind. 't Verdraag mèt de Britte maakde de weeg vrij veur de verspreiing vaan 't [[christendom]].▼ Oonder zien opvolgers (en opvolgsters: dao waore mierder vrouwlui bij) verzwaakde 't riek evels, wat de Fransoze in [[1883]] tot 'n invasie brach. ~~Door~~De ~~Britse~~jaore ~~tegewèrking~~denao ~~doort~~breide 'tFraankriek ~~nog~~zien emach ~~paar~~laankzaam ~~jaor tot 't Frans Protectoraot Madagascar gans waor gevesteg~~oet. Aanders es in väöl aander Franse kolonies woort de keuninkleke familie, um häöre tegestand, in [[1897]] oetindelek aofgezat en verbanne. De Franse brachte oonderwies in gans 't land en zatte bouwwerke in koloniaole stijl neer in Antananarivo. 't Systeem vaan belasting in de vörm vaan corvees bleef behawwe. Nao de val vaan Fraankriek kaom Madagaskar oonder regering vaan 't [[Vichy-Fraankriek]]. Dit doort tot [[1942]], wie de Britte de Slaag um Madagaskar wonne, 'n militair operatie veural gemeind um de vesteging vaan Japanse bases hei te veurkoume.▼ ▲Madagaskar had ummer bestande oet versjèllende keuninkrieke, die ziech oonderein op leve en doed bevochte. Roond 1800 kaom dao verandering in, door de greujende mach vaan 't hoeglandriek [[Merina]]. Keuning [[Andrianampoinimerina]] oonderworp de naoberrieke, ziene zoon [[Radama I]] (1810-1828) deeg de rest en vereinegde gans Madagascar. Radama sloot e pak mèt de Britte (die heersde op 't naobereiland [[Mauritius]], boevaan 'r militair assistentie kraog in ruil veur 't aofsjaffe vaan de [[slaovehandel]]. In dezen tied leep de piraterij laankzaamaon op zien ind. 't Verdraag mèt de Britte maakde de weeg vrij veur de verspreiing vaan 't [[christendom]]. Ind jaore viefteg kraog Madagaskar, nao 'nen opstand in [[1947]], laankzaamaon mier otonomie tot 't op [[26 juni]] [[1960]] gans oonaofhenkelek woort. [[Philibert Tsiranana]] woort d'n ierste president. Heer veurde e gemaoteg conservatief beleid boe-oonder de koloniaole hun maotsjappeleke posities hele. Dit góng in tege de verlinksenden tendens oonder de bevolking, die 't [[communisme]] wouw inveure. In 1972 woort heer gedwoonge op te stappe veur generaol [[Gabriel Ramanantsoa]], dee e links bewind veurde en de ban mèt de [[Sovjet-Unie]] aonhaolde. In de koumende jaore volgde 'n serie politieke maorde en revoluties. 't Breke vaan de ban mèt Fraankriek zörgde veur 'nen verzwoerende crisis, die pas verzachde wie commandant [[Didier Ratsiraka]] dit beleid in de jaore tachteg weer umkierde. In [[1993]] woorte veur 't iers mierpartijeverkezinge gehawwe. Politieke instabiliteit heel evels aon. In [[2009]] lepe volksopstan oet op 'n crisis, die indegde mèt de instèlling vaan e militair bewind. Hei-op woort 't land gesuspendeerd oet de [[Afrikaanse Unie]].▼ ▲Oonder zien opvolgers (en opvolgsters: dao waore mierder vrouwlui bij) verzwaakde 't riek evels, wat de Fransoze in [[1883]] tot 'n invasie brach. Door Britse tegewèrking doort 't nog e paar jaor tot 't Frans Protectoraot Madagascar gans waor gevesteg. Aanders es in väöl aander Franse kolonies woort de keuninkleke familie um häöre tegestand aofgezat en verbanne. De Franse brachte oonderwies in gans 't land en zatte bouwwerke in koloniaole stijl neer in Antananarivo. 't Systeem vaan belasting in de vörm vaan corvees bleef behawwe. Nao de val vaan Fraankriek kaom Madagaskar oonder regering vaan 't [[Vichy-Fraankriek]]. Dit doort tot [[1942]], wie de Britte de Slaag um Madagaskar wonne, 'n militair operatie veural gemeind um de vesteging vaan Japanse bases hei te veurkoume. ==Bronne== ▲Ind jaore viefteg kraog Madagaskar, nao 'nen opstand in [[1947]], laankzaamaon mier otonomie tot 't op [[26 juni]] [[1960]] gans oonaofhenkelek woort. [[Philibert Tsiranana]] woort d'n ierste president. Heer veurde e gemaoteg conservatief beleid boe-oonder de koloniaole hun maotsjappeleke posities hele. Dit góng in tege de verlinksenden tendens oonder de bevolking, die 't [[communisme]] wouw inveure. In 1972 woort heer gedwoonge op te stappe veur generaol [[Gabriel Ramanantsoa]], dee e links bewind veurde en de ban mèt de [[Sovjet-Unie]] aonhaolde. In de koumende jaore volgde 'n serie politieke maorde en revoluties. 't Breke vaan de ban mèt Fraankriek zörgde veur 'ne verzwoerende crisis, die pas verzachde wie commandant [[Didier Ratsiraka]] dit beleid in de jaore tachteg weer umkierde. In [[1993]] woorte veur 't iers mierpartijeverkezinge gehawwe. Politieke instabiliteit heel evels aon. In [[2009]] lepe volksopstan oet op 'n crisis, die indegde mèt de instèlling vaan e militair bewind. Hei-op woort 't land gesuspendeerd oet de [[Afrikaanse Unie]]. ''Dit artikel is gooddeils gebaseerd op, meh neet vertaold oet, 't corresponderend Ingelstaoleg artikel, in [http://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Madagascar&oldid=438439251 dees versie], wijer op [[:en:History of Madagascar]] en [[:en:Fauna of Madagascar]].'' <references/> {{Afrika}} [[en:Madagascar]]

Madagaskar: Versjèl tösje versies