Madagaskar: Versjèl tösje versies
Verwijderde inhoud Toegevoegde inhoud
ouch de historie vaan es oonaofhenkelek land |
fysische geografie debij, geit veural euver de natuur, die op Madagaskar hendeg intrèssant is |
||
Tekslien 45:
==Fysische geografie==
Madagaskar is mèt 587713 veerkentege kilometer 't veerde groetste eiland vaan de wereld, nao [[Greunland]], [[Nui-Guinea]] en [[Borneo]]. Dit is, ter vergelieking, e bitteke groeter es Fraankriek. Madagaskar is 135 mieljoen jaor trök vaan de [[Gondwanaland|Afrikaans-Zuid-Amerikaanse landmassa]] losgebroke en braok 88 mieljoen jaore trök ouch mèt [[India]] (wat doordreef nao Azië). Es gevolg heivaan heet ziech hei de natuur uniek kinne oontwikkele, doortot soorte die neet kinne vlege of zwumme 't eiland neet bereikde. Midde in 't eiland ligk 't hoegland, boe-op ouch de hoofstad ligk. D'n hoegste berg is de [[Maromokorto]] mèt 2876 meter.
===Levende natuur===
[[Plaetje:OaklandZooLemurs.jpg|left|thumb|Twie [[rinkstartmaki]]'s (''Lemur catta''), ein vaan de väöl soorte haafape endemisch op Madagaskar.]]
De aofsplieting vaan Madagaskar voont plaots nao de evolutie vaan [[mojerkookdiere]] (''Placentalia'') en versjèllende vaan zien ordes, meh wied veur 't versjijne vaan väöl families die noe de eerd dominere. De [[Aapechtege|primaote]] (''Primates''), op ziech de aajdste en primitiefste levende orde vaan mojerkookdiere, zien hei vertrooje mèt tientalle soorte [[maki's]] (geslach ''Lemur''), die tot de [[haafape]] (''Strepsirrhini'') hure. De [[roufdiere]] (''Carnivora'') vint me in de [[fossa]] (''Cryptoprocta ferox'') en de [[fanaloka]] (''Fossa fossana''), twie op [[civetkatte]] liekende bieste. 't Gief 260 soorte [[reptiele]], daovaan 90% [[endemie|endemisch]] (nörges aanders veurkoumend es op Madagaskar). 't Geit daobij veural um [[herdisse]], daovaan neet wieneg [[kameleonne]]. [[Veugel]] kinne ziech natuurlek beter verspreie; toch zien vaan de oongeveer 280 veugelsoorte nog ummertouw mier es 100 endemisch. 'n Soort wie de [[koerol]] (''Leptosomus discolor'') nump zelfs (nao de meining vaan de mieste taxonome) 'n gans eige familie in. Ouch de mierderheid vaan de doezende [[insekte]] koume nörges aanders veur, zjus wie 90% vaan de 10.000 plaante. Sinds de koms vaan de mins geit de natuur sterk drop achteroet. Soorte weure bejaog en veural groeter bieste ([[megafauna]]) kinne dat neet höbbe. Zoe zien oonder mie de [[olifantsveugel]] (familie ''Aepyornithidae''; wij verwante vaan de [[vogelstroes]], boe ze op leke) en de reuzemaki's (wie ''[[Palaeopropithecus ingens]]'') oetgestorve. 'n Wijer bedreiging is de ummer doorgoonde [[oontbossing]], die intösse 't eiland vaan zeker 90% vaan ziene bos heet oontdoon. Boete [[leefgebeedverneteging]] vaan inheimse soorte zörg dit ouch veur zwoer [[erosie]].
==Cultuur en demografie==
==Historie==
Madagaskar waor eint vaan de lèste groete eilen wat door lui woort gekoloniseerd. Dit gebäörde woersjijnelek örges tösse 200 veur Christus en 500 denao. De bezètting vaan 't eiland zouw in twie golve kinne zien gebäörd; volksverhaole euver e primitief volk oet de binnelen, de [[Vazimba]], zouwe op woerheid kinne beröste. De Austronesische taol vaan de bevolking verraojt 'n aofkoms vaan zuidelek Borneo, in 't modern [[Indonesië]]; de bevolking moot euver doezende miele in [[bangka (kano)|bangka]]'s, typisch Austronesische kano's, nao 't eiland zien gekoume. De nui bewoeners pasde dao [[brandcultuur]] touw um [[landbouw]]groond te make. Wie in hun toesland waor [[ries]] 'n belaankrieke cultuur. De koms vaan de mins had e desastreus effek op veural de groeter saorte vaan 't eiland zienen unieke fauna.
Nao inkel iewe traoje de Malagasiërs ouch in contak mèt de [[Bantoes]] vaan 't Afrikaans vasteland. Vaanaof de zevenden iew al kaome de [[Arabiere]] nao 't eiland. Hunne culturelen invlood, dee bestoont oet de koms vaan d'n islam, de oosterse [[astrologie]] en 't sjrif (Malagasy gesjreve in 't [[Arabisch sjrif]] weurt ''sorabe'' geneump), bleef gooddeils beperk tot de noordweskös, boe de Arabische handelere aonkaome. De naom ''Mdagaskar'' oontstoont in de middeliewe, in de gesjrifte vaan [[Marco Polo]]. Zie ''Madageiscar'' is alzeleve 'n verbastering vaan [[Mogadishu]], 't [[Somalië|Somalisch]] piratenes boe 'r 't eiland mèt verwarde. D'n ierste Europeaon dee 't eiland zaog waor de [[Portugal|Portugees]] [[Diogo Diaz]] in [[1500]]. Ind [[zeventienden iew]] vestegde de [[Frankriek|Fransoze]] 'nen handelspos op 't eiland. Belaankrieker woort 't eiland in de vreugmodernen tied evels veur de [[piraterij]]; ouch ind zeventienden iew zouw de Franse kaptein Misson hei 't utopisch (en alzeleve fictief) pirateriek ''Libertalia'' höbbe gestiech.
Madagaskar had ummer bestande oet versjèllende keuninkrieke, die ziech oonderein op leve en doed bevochte. Roond 1800 kaom dao verandering in, door de greujende mach vaan 't hoeglandriek [[Merina]]. Keuning [[Andrianampoinimerina]] oonderworp de naoberrieke, ziene zoon [[Radama I]] (1810-1828) deeg de rest en vereinegde gans Madagascar. Radama sloot e pak mèt de Britte (die heersde op 't naobereiland [[Mauritius]], boevaan 'r militair assistentie kraog in ruil veur 't aofsjaffe vaan de [[slaovehandel]]. In dezen tied leep de piraterij laankzaamaon op zien ind. 't Verdraag mèt de Britte maakde de weeg vrij veur de verspreiing vaan 't [[christendom]].
| |||