Syfilis: Versjèl tösje versies

'''Syfilis''', ouch bekind es de '''Franse krenkde''', is 'n [[bacterië|bacterieel]] [[geslachskrenkde]] mèt es [[pathogeen]] ''[[Treponema pallidum]]'', 'n klein bacterie die ouch veur [[framboesia]] en e paar aander krenkdes kin zörge. Veur zoewied bekind koume bacterie en krenkde allein bij [[mins|lui]] veur. De krenkde weurt euvergedrage door seksueel contak en bij de [[geboorte]]. 't Heet hevege gevolge, neet allein veur de geslachsdeile meh eigelek veur alle liefsdeile, en lietheet dudeleke symptome die aon versjèllende hoedkrenkdes doen dinke. Nao [[AIDS]] is 't ein vaan de gevierlekste geslachskrenkdes; es me 't oonbehandelt liet, kin 't op de langen door veur d'n doed of serieus liefeleke en/of geisteleke handicaps zörge. Behandeling gebäört mèt [[antibiotica]]; [[penicillien|penicilline G]] wèrk bij syfilis miestal nog.

Primaire syfilis löp me gemeinelek op door direk seksueel contak mèt wundsjes. De ierste symptome versjijne vaan 3 tot 90 daog (gemiddeld 21) nao de besmetting; daan versjijnt e wundsje, ''sjaanker'' geneump, wat gemeinelek e pienloespijnloes en neet-jeukend [[etter]]wundsje is. Soms zien mie wundsjes presintpresent; die boete de genitalië doen wel ins pienpijn. Dèks (80%) zètte de [[lymfeklier]]e roond 't wundsje oet. 't Kin tösse drei en zes wieke blieve zitte zoonder behandeling.

Secundair syfilis trejt zoe tösse veer en tien weke op. Daan kinne de [[roomp]], de [[haand|han]] en de [[voot|veuj]] bedekbedék rake mèt rozeroejenraosroejen oetslaag, die miestal neet jeuk. Op sliemvleze vörme ziech witte vrattelechtege lesies (foto) bekind es [[condyloma latum]]. Me kin ouch las kriege vaan [[koorts]], [[keelpienkeelpijn]], [[koppienkoppijn]], gewiechsaofvalgewiechsverluus en haoroetval. Zeldzaam bijversjijnsele zien oonder mie [[neer]]krenkdes en [[atritis]].

Me verdeilt de tertiair fassfase in drei types: gummateus syfilis (15%), neurosyfilis (6,5%) en cardiovasculair syfilis (10%). 't Ierste typ zörg veur allemaol groteske, tumorechtege gezwelle, die weik aonveule en chronisch vaan aard zien. Ze kinne euveral optrejje, meh veural op d'nde [[hoed]], de [[lever]] en de [[gereemde|kneuk]]. Allewel tot 't sjokkend oetzuut, is dit nog de mins serieus soort vaan tertiar syfilis. Neurosyfilis vèlt 't [[centraal nervestèlsel]] aon, wat ziech dèks manifesteert es [[hersevleesoontsteking]] (syfilitische meningitis). Gevolge zien [[apathie]], [[insult]]e, [[verkiensje|dementie]] en [[evewiech]]sprobleme. Syfilis aon de bloodsumloup zörg dèks veur [[aortitis]] (oontsteking aon d'n [[aorta]]). Dit kin leie tot zwellinge in d'n aorta, wat weer 't risico op verstopping groet maak; verstop ziech d'n aorta, daan störf de patiënt acuut.

Pas aon 't ind vaan de [[vieftienden iew]] is syfilis in Europa bekind. Me meint soms tot [[Columbus]] en/of aander vreug oontdèkkingsreizegers 't oet [[Amerika|de Nui Wereld]] höbbe mètgenome. 't Is evels good meugelek tot de krenkde in de aajdheid en middeliewe veur [[lepra]] woort aongezeen. Analyse vaan kneuk die me in [[Pompeii]] voont wieze op 't bestoon vaan de krenkde veur de oontdèkking vaan Amerika. Wie daan ouch, in de zestienden iew verspreide ziech de krenkde snel euver [[Europa]]. In väöl len stoont ze bekind es de ''Franse krenkde'' of nog oonder aander geografische begrippe; aon d'n eine kant es [[xenofobie|xenofoob]] veuroerdeil euver de losbandegheid vaan aander volker, aon d'n aandere kant es teike tot zielui de krenkde oet aander len mètbrachte. De naom ''syphilis'' stamp oet 't [[Latien]]s gediech ''Syphilus sive morbus gallicus'' vaan [[Girolamo Fracastoro]]. De hoofpersoen is dao 'ne sjieper dee de god [[Apollo]] beleideg; dee straof häöm daoveur mèt de krenkde. 't Doort iewe ietot me tot e beter begrip vaan de krenkde kaom; aanders enes druper waor ze neet in 't minste te behandele. Begin twintegsten iew begós me de krenkde te behandele mèt [[arsenicum]]; e peersmiddelpeerdsmiddel umtot 't zelf hiel sjäöjelek is. Ouch biologische behandeling woort gedoon: me besmetde patiënte bewös mèt [[malaria]], zoetot de hoeg koortse de krenkde oetdreve. Malaria kós daan sumpel mèt [[kinien]] weure geneze. Pas bij de oontdèkking vaan de penicillien woort de krenkde ech behandelbaar. Bekinde slachoffers vaan syfilis, soms oonzeker, zien [[Franz Schubert]], [[Lev Tolstoj]] en [[Adolf Hitler]].