Noord-Fries
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
| Noordfries | ||
|---|---|---|
| Inheimse name: | frasch, friisk, fresk | |
| Gekald in: | Noord-Friesland, Helgoland | |
| Classificatie: | Indo-Europees Germaans Wes-Germaans Fries Noordfries | |
| Aantal sjpraekers: | 10.000 | |
| Cónservatiegraod: | irnstig bedreig | |
| Officieel taal: | plaotselek erkind | |
| ISO-639-code: | --, gem, ffr | |
't Noord-Fries (Frasch, Friisk) is 'n Friese taol in 't uterste noorde vaan Duitsland, in e gebeed wat me allewijl Noord-Friesland neump, en op 't eiland Helgoland. De taol is in de vreug middeliewe oontstande wie Frieze oet hun kerngebeed 't Holsteins kösgebeed binnevele. De taol heet väöl dialekte, die in twie hoofgróppe te verdeile zien, namelek Vastelandsnoordfries en Eilandnoordfries. Dees hoofindeiling is te verklaore oet de kolonisatiegesjiedenis vaan Noord-Friesland: in d'n achsten iew bezatte de Frieze de eilen, in d'n èlfden iew naome ze ouch de kösstroek vaan 't vasteland in.
Dialekte
bewirk
't Noordfries heet de volgende verspreiingsgebiede; eder gebeed heet ei hoofdialek:
- Eilandnoordfries, gesproke op Sylt (Söl’), Föhr (Feer), Amrum (Oomram) en Helgoland.
- Vastewalnoordfries, gesproke in de Goesharde, de Bökingharde, de Karrharde en de Wiedingharde, en op de Hallige (Halie)
Aon de hand vaan 't volgend zinneke bliek wie wied dees dialekte oeterein ligke. 't Zinneke beteikent: "'Sjien, doe aw maon, sjien', reep Hawelmaan, meh de maon waor nörges mie te zien en de stare ouch neet, ze waore al allemaol nao bèd gegaange."
Eiland-Noord-Fries
bewirk- „Ljucht, ual Muun, ljucht!” skriilt Häwelmann, man di Muun wiar narigen tö sen en uk di Stiaren ek; ja wiar al altermaal tö Ber gingen.
- „Locht, ual muun, locht!” rep Heewelmaan, man a muun wiar nochhuaren tu sen an a stäären uk ei; jo wiar al altermaal tu baad gingen.
- „Lochte, ool Muun, lochte!” rüp Heäwelman, oawers de Muun wear naarni tu sin’n en uk de Steern ni; dja wear al allemoal tu Baad gingen.
- „Locht, dü ual muun, locht!” rep Heewelmaan, man a muun wiar nochhuaren tu sen an a stäären uk ei; jo wiar al altumaal tu baad gingen.
Vasteland-Noord-Fries
bewirk- „Jocht, uule moune, jocht!” biilked Hääwelmoon, ors e moune waas närngs to schüns än da steere ok ai; ja weern al aal to beede gingen.
- „Ljocht, uuile moone, ljocht!” biilked Hääwelmuon, män e moone was näärgen to schüns än uk e steere ai; jä würn al altomoale to beerd gingen.
- „Jaacht, uale mööne, jaacht!” bölked Hääwelmoon, man de mööne woas näärngs to siinen än de steere uk ee; jä weern al altomaole to beed giangen.
- „Jucht, üülje moune, jucht!” biiljked Hääwelmoon, ouers e moune wus nargne tu schüns än e stääre uk ai; ja wjarn ål åltumååle tu beed lim.
Vaan al dees dialekte, die oonderein dèks bekans taole op ziech zien, liekene 't Feering en 't Öömrang dus wiedoet 't mies opein.
Gebruuk en status
bewirkAnders es 't Westerlauwers Fries löp 't Noordfries accuut gevaor vaan oet te sterve. 't Aontal sprekers sjat me op 10.000, en 't gebruuk vaan de taol is in d'n twintegsten iew hel achteroet gegaange. De beheersing vaan 't Fries varieert vaan mer e paar percent in de Goesharde en op Sylt tot ei daarde op Föhr en Amrum. Probleme zien de slechte oonderling verstoonbaarheid - in e gesprek tösse twie sprekers vaan versjèllende dialekte zal me op Hoegduits of Nederduits euversjakele - en 't gering verspreiingsgebeed. Daodoor zien zeker op 't vasteland al vreuger väöl lui op 't väöl algemeiner Nederduits euvergegaange. Later woort ouch 't toerisme (veural op Sylt) en de vesteging vaan Pruse en Dene oet gans ander gebeje e probleem. Wel wèrke de Frieze miestal good same mèt de Dene en de sprekers vaan 't plat. In de dörper tege d'n Deense grens huurt me soms wel veer taole spreke: 't Noord-Fries, 't Jutlands dialek vaan 't Deens, 't Nederduits en 't Hoegduits.
't Gunstegs zien de veuroetziechte veur 't Feering en 't Öömrang, die nog ummer aon kinder doorgegeve weure, en 't Bökingharder Fries, wat 'ne revival doormaak en dèks es lingua franca veur gans Noord-Friesland gebruuk weurt.
Begin twintegste iew kaome veur 't iers streektaolbeweginge op, um te beginne op Sylt. In 1948 woort 't Nordfriisk Instituut opgeriech, wat sinds de jaore zesteg in Bredsted zit. Recentelek, in 2005, heet de Deutsche Bahn in 't Noordfries taolgebeed twietaolege spoorweegsjèlder aongebrach. 't Noordfries is inmiddels door de Duitse regering oonder sjapiter drei vaan 't Europees Handves veur Minderheidstaole erkind.