Martin Luther

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

---

Martin Luther gesjilderd door Lucas Cranach d'n Awwe in 1529.

Martin, Maarten of Meerten Luther (10 november 1483, Eisleben in 't allewijl Sakse-Anhalt - 18 fibberwarie 1546 aldao) waor 'nen Augustiner, 'ne professor in de theologie en d'n initiator vaan de Rifformatie. Heer voond de essentie vaan 't christelek geluif in Gods belofte vaan genaoje en rechveerdeging door Zjezus Christus. Op force heivaan wilde heer de, in zien ouge, foutieve oontwikkelinge vaan de Roems-Kathelieke kèrk in deen tied climinere en ze herstèlle tot hun oersprónkeleke vörm. Dit is boerum de nao Luther luusterende geluivege "hervörmers" en "reformantiste" geneump woorte. In tegestèlling tot Luther zienen originelen opzat, splitste de kèrk ziech aof in reactie op zien kritiek op 't Vatikaon. Hei-oet volgde 't evangelisme, 't lutheranisme en - in de loup vaan de Rifformatie - aander dominaties vaan 't Prottestantisme.

Zien vertaoling vaan de Biebel op 't Nedersaksisch heet 'ne behöbbeleken invlood op de Duitse taol gehad.

Jong jaore

Martin Luther góng roond zien 17e rechte studere en waor in ierste instantie neet vaan plan um de kèrk te gaon dene. Dat veraanderde op 2 juli 1505, wie heer in de buurt vaan Erfurt bekans door de bliksem woort getroffe. Dit waor 'n teike vaan God in Luthers ouge, boenao heer ziechzelf en God belaofde in 't kluuster te gaon.

Luther zien vertaoling vaan de Biebel op 't Duits waor 'n rivvelutie binne de Europese relizjiecultuur umtot welke vertaoling vaan de Biebel daan ouch es oonwönsbaar woort gezien door de Kathelieke. Zien vertaoling, mer ouch zien theologie en kèrkpolletiek, droge bij tot gigantische en ingriepende veraanderinge in de Europese sameleving en cultuur in de vreugmodernen tied - evels väöl mie in Wes- en Noord-Europa, es in Zuid- en Oos-Europa. Centraol-Europa weure sindsdeen gezien es 't euvergensgebeed vaan 't Prottestantisme, Kathelicisme en Christeleke Orthedoxie.

Op 3 april 1507 oontvaank Luther 't sakkermint vaan de preesterwijing.

Aonlaop tot Rifformatie

95 stèllinge

Martin Luther in Augsburg veur kardinaol Cajetan.

In 1517 negelt Luther zien 95 stèllinge aon de kèrkdeur vaan Wittenberg um de Roems-Kathelieke Kèrk te hervörme. Ein vaan de reies boerum heer dat deit is vaanwege de Kèrk häör aoflaothandel nao de gevangene Johann Tetzel. D'n aoflaot waor 'n dèks gebruukde percessie vaan de Kèrk um 'n straof kwiet te sjelle. Luther waor 't hei neet mèt eins. In zien ouge waor iemes sjöldeg op 't momint tot God dat had beslote. Later, op 't Concilie vaan Trente (1545-63), zou d'n aoflaot inderdaad weure aofgesjaf. aander belaangriek pönte die heer eiste in zien 95 stèllinge waore zien idee tot allein geisteleke preester zawwe mage weure en zien bezej tot de mins 'ne persoenleke rillatie mèt God heet en tot dao geine tössekoms vaan 'ne preester veur nudeg is.

Exkommenikatie

In 1518 weurt heer in de ban gedoon door de gemeinsjap en op 15 juni 1520 weurt heer geëxkommeniceerd door de Paus Leo X, boedoor heer al zien rechte verloor. 'tZelfde jaor sprik heer de Rieksdaag in Worms touw.

Op 10 december 1520 verbrent Martin Luther de pauseleke böl Exsurge Domine en plaots ziech vrijwilleg boete de Roems-Kathelieke Kèrk.

't Vertaole vaan de Biebel

In de middeliewe had 't vertaole vaan de Biebel nao de volkstaol gein prioriteit.

Mèt de koms vaan Luthers Rifformatie woort de positie vaan de Biebel in 't christelek geluif väöl sterker. Veur Luther waor allein heer de basis veur 't geluif (sola scriptura); de geluivege mote häöm in hun eige taol kinne leze. Väöl vertaolinge volgde in de decennia daonao, ouch in aander taole es 't Duits.

In 1534 bringk Luther zien biebelvertaoling oet. 't Nui Testamint had heer al in 1522 veerdeg. Nog datzelfde jaor beneump de Act of Supremacy keuning Hendrik VIII vaan Ingeland tot hoof vaan de Kèrk, zoetot ouch in Ingeland de rifformatie begint. In 1536 publiceert Johannes Calvijn publiceert zien Institutio Religionis Christianae, boedoor 'n nui splitsing oontsteit: 't Calvinisme. Datzelfde jaor goon Denemarke, Noorwege en Zwede euver op 't lutheranisme.

Veraanderinge door Luther

Mer Luthers versie vaan de Biebel bleef neet bij 'n vertaoling. Ouch de inhoud woort veur e groet deil veraanderd. Door de middeliewe heer woorte väöl vaan beuk zoonder meujte opgenomme in de Biebel door de Kathelieke. Ze woorte beveurbeeld opgenome in de Völgaot. Oonder invlood vaan 't humanisme begós me kritisch te loere nao de Biebeltekste en of ze wel oersprunkelek waore. Luther besloot alle beuk die neet bij de Joede bekind zien neet op te numme. Veur häöm, en veur aander kèrkhervörmers en later prottestantse theologe, waore die gesjrifte nog wel vaan theologisch belaank. In de kathelieke kèrk gónge stumme op um 'tzelfde te doen, meh op 't Concilie vaan Trente woort beslote um de beuk die op ieder concilies waore ingerope toch te hawwe.

Impek vaan de Lutheraonse Biebel

Betrach Lutheranisme veur 't hoofartikel euver dit óngerwerp.

In 1522 brach Luther zien versie vaan 't Nui Testamint oet, in 1534 de ganse Biebel. Zienen invlood op de canon en de tekskritiek waor enorm. In 1530 woort de Confessio Augustana op de Rieksdaag in Augsburg veurgeleze. Hei woort al dudelek, veer jaor veurtot 't Aajd Testemint nog vertaold moos weure door Luther, tot de breuk tösse lutheraone en kathelieke neet mie te herstèlle waor.

In naovolging vaan Luther oontstoont in Zwitserland de Zwinglibiebel. In Fraankriek waore op dat memint al kathelieke biebels versjene - e Nui Testamint in 1474, 'ne ganse biebel in 1530 - wie in 1535 oonder invlood vaan 't calvinisme ouch 'n prottestantse vertaoling versjeen (vaan Pierre Robert Olivetan). Es reactie dao-op kaom in 1550 - ouch in de Franstaolege wereld - 'ne Leuvense biebel oet, dee laank bij de kathelieke in gebruuk bleef. Later vertaolinge volgde in alle len. Belaankriek is veural de King Jamesvertaoling oet 1611, die veur de Ingelse prottestante oongeveer is wat de Staotevertaoling veur de Nederlandse is. Ouch in de Scandinavische len, die es ierste officieel op 't lutheranisme euvergónge, versjene in de zèstienden iew al vertaolinge (Deens: Mikkelsen 1524, Kopenhaagse vertaoling 1550; Zweeds: Vasabiebel 1541). In 't Spaons verjseen in 1602 de Reina Valeravertaoling.

In 1546 hiemelt Luther. Evels is de Rifformatie daan nog laank neet euver. De godsdeenstoorloge (inclusief beeldestörm) die heioet in de 16e iew veurtvleuide woorte veurnaomelijk geveurd in wat allewijl Duitsland, de Benelux en Germaanstaoleg Fraankriek is (Frans Vlaondere en d'n Elzas). In väöl gebeeje boe oorloge tösse de Lutheraone en Kathelieke hierste woort vrei geslote mèt de Vrei vaan Augsburg in 1555.

Paus Leo X, dee Luther ierder exkommeniceerde hiemelde in 1521 wie heer deep in sjölde zoot door de poginge um Lutheraonse kritici stil te hawwe. Hadrianus VI - volges Duitsland de zevenden Duitse paus en volges Nederland d'n ierste en lèste Nederlandse paus - perbeerde de Lutheraone nog d'r in te hawwe mer woort nao e jaor door 'nen oonbekinde persoen umgebrach.

Luthers allewijl invlooj op Europese cultuur

't Versjèl tösse kathelieke en prottestante zou groet blieve in Europa en de kloof begint eigelek pas sinds de late 20e iew aof te nömme. De sjraom tösse de twie kèrke geit dweers door Nederland - de prottestante woene veurnaomelek te noorde vaan de Rien en de Maos. De Kathelieke te zuie daovaan. In 't Duits Rienland weurt dat get ingewikkelder - mèt naome umtot hun traditioneel cultureel en polletiek centrum vaan Kölle en Dusseldörp rillatief gemenk is gebeleve wat betröf relizjie. Euver 't algemein kin me evels inderdaad vaan e prottestant Noord-Europa spreke, e katheliek Zuid-Europa en e gemenk Centraol-Europa (mèt Oos-Europa mie gekaraktiseerd door Christeleke Orthedoxie). 't Versjèl tösse de twie gemeinsjappe heet ziech ouch geoet in kommenekatie. Dit is ein vaan de oetlègke boerum 't Kathelieke Zuid-Nederland mèt 'n zachte G sprik (wie 't eveneins Kathelieke Vlaondere), wijl 't Prottestante Noord-Nederland mèt 'n helle G sprik.

Allewijl is zoe'n 44,5% vaan de Europese Unie (EU) Katheliek, wijl oongeveer 9,9% Prottestant is. 't Percentaasj is aofgenomme in de EU vaanwege de Brexit ('t vertrèkke vaan 't groetdeils Prottestante Vereineg Keuninkriek oet de EU in 2020).

Aander wèrk

Luther sjreef ouch aander beuk. Zoe sjreef heer in 1543 't antisemitische book Von den Jüden und iren Lügen (Vaan de Jude en hun Leuges), wat later 'n groete inspiratiebrón veur Adolf Hitler en 't Nazisme in 't algemein zou zien.

Luther waor ouch 'nen amateurcomponis vaan motètte en vaan bepaolde lutheraonse koraolmelodieë.

Persoenelek leve

Maarten Luther trouwt mèt en de veurmalige nón Katharina von Bora in Wittenberg. Op 13 juni 1525 trouwt Luther mèt de veurmaoleg nón Katharina von Bora in Wittenberg.

Rifferenties

• Veurnaomelek gebasseerd op de Duitstaolege versie vaan dit artikel en op al bestaonde artikele op de Limbörgstaolege Wikipedia: Biebel, Lutheranisme, Prottestantisme en Rifformatie