Manx Gaelic
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
Manx Gaelic (dèks gewoen Manx, eige naom Gaelg) is de Keltische taol vaan 't eiland Man in de Ierse Zie. De taol is ing verwant aon 't Iers en 't Sjots Gaelic; dees drei taole vörme de zoegeneumde Goidelische taole. Op sjrif kin 't evels gemekelek herkind weure door zien spèlling, die hendeg versjèlt vaan de aander twie.
't Manx stamp aof vaan 't Aajdiers. Me nump aon tot 't dialek vaan Man ziech vaanaof 't ind vaan de middeliewe tot 'n eige taol begós te oontwikkele. Vaanaof d'n achtienden iew begós 't gebruuk vaan de taol trök te loupe, e perces wat in de negentienden iew hel doorgóng. Tegen 't midde vaan d'n twintegsten iew waor de taol zoe good wie oetgestorve. Op dat memint waor 't Manx evels e twiede leve begós oonder eilandbewoeners die de taol bewös gónge liere. Wie in 1974 de lèsten traditionele spreker storf, gaof 't alweer e hemfelke lui die vleujend Manx spraoke. Dat grupke is sinds deen tied gegreujd tot zoeget 1.800 (naoventrint 2% vaan de ganse bevolking), oonder wee väöl kinder. E paar vaan hun zien es moojertaolsprekers in 't Manx opgetrokke.
Yn Cheshaght Ghailckagh is de organisatie die ziech veur de taol inzèt en ze regelt.
Historie
bewirkDe historie vaan 't Manx begint in principe mèt 't memint tot sprekers vaan 't Iers daan wel Goidelisch ziech op 't eiland vestege. Wienie dat is gebäörd, is neet bekind; 't kin zien tot 't eiland al in de prehistorie Iers waor, meh 't kin ouch zien tot hei iers nog 'n Britse taol is gesproke en pas later, bij de Ierse expansie aon 't begin vaan de middeliewe, de Ierse taol is aongekoume. In eder geval gief 't oghaminscripties in 't Primitief Iers op 't eiland (zoewie hei en dao aon de Britse weskös).
Vaan 't Aajdiers en 't later Middeliers is op 't eiland gei spoor te vinde, en 't is neet gezag tot de eilanders oets gelètterd zien gewees in 't Iers. De clerus gebruukde Latien, en de Vikinge die 't eiland in de negenden iew binnevele lete get inscripties in 't Aajdnoords nao. Nao de val vaan 't Keuninkriek vaan de Hebride, boe Man oonder veel, kaom 't eiland in Sjots bezit. De volgende iewe vochte Ingeland en Sjotland drum, tot 't eiland in de vieftienden iew indelek oonder de Ingelse femilie Stanley kaom. De ban mèt de aander Keltische taole woorte heimèt gooddeils doorgekap. Allein in gesproke handelscontak bleef me 't Gaelic gebruke. De taol kós zoe vaan 't Iers en Sjots Gaelic aof greuje. Al deen tied heel 't eiland wel 'n groete maot vaan zelfstendegheid, zoetot 't Ingels neet zoemer veuj aon de groond kraog.
E begin mèt 't opsjrieve vaan de taol woort gemaak in de zeventienden iew. Umtot op 't klein eiland neet zoeväöl lui woende, lieverde de taol gein groete literatuur op. Wel woorte religieus tekste vertaold. In de geis vaan 't prottestantisme móste de lui in hun eige taol aon de religie deilnumme, en aanders es in Cornwall (boe 't Ingels euver 't Cornisch heen woort doorgeduid) voont me tot de lui op Man ziech neet mèt Ingels móste behelpe. Veur de vertaolinge vaan religieus tekste mós dus 'n sjriefwijs weure opgestèld. Me oontwikkelde 'n intuïtief spèlling, veural gebaseerd op 't Ingels meh ouch mèt invlood oet 't Welsh.
In d'n achtienden iew kraog 't Ingels toch vaster veuj aon de groond, um te beginne in Douglas. In d'n iew dee volgde zouw 't ouch op 't platteland dominant weure. Al in 1848 woort opgemerk tot mer wieneg lui gein Ingels kóste, en in 1874 beheersde nog mer 30% 't Manx. Die aontalle lepe daonao snel trök, en nao d'n Ierste Wereldoorlog spraoke zelfs de mieste awwere de taol neet mie. Me waor toen hel aon de slaag um mèt veldwerk - iers op pepier, later ouch op band - de lèste moojertaolsprekers vas te lègke. Väöl vaan die volkskundege kaome oet Ierland.
Nao d'n Twiede Wereldoorlog kaom d'n ummekier. E hemfelke lui góng de taol weer gans liere, geholpe door de greujende berg aon veldwerk en de aw tekste. Nao e deeptepunt vaan 165 sprekers in 1961 gaof 't in 1971 alweer 284 lui die 't kóste spreke. Dao-oonder waor nog mer einen traditionele spreker: Ned Maddrell, dee in 1974 storf.
't Aontal sprekers is sinds deen tied ummer umhoeg gegaange. Oonder de zoeget 1800 competente sprekers waore in 2015 al 53 lui die 't Manx es ierste taol hadde - kinder vaan Manxsprekende awwers. Manxtaoleg oonderwies weurt gegeve op de Bunscoill Ghaelgagh.
Vergelieking mèt zien zöstertaole
bewirkBoe 't Iers zoe good wie alle consonante in 'ne breie (neet-palataole, achterin de moond oetgesproke) en smale (gepalataliseerde) variant heet, en 't modern Iers dat contras zelfs nog groeter heet gemaak door de brei consonante te velarisere, is dat versjèl in 't Manx gooddeils vervalle. /p/, /b/, /f/, /v/ en /m/ zien daodoor allemaol inkel foneme. Dit heet de taol gemein mèt 't Sjots Gaelic. 't Manx liekent dao-in zelfs nog wijer te goon: ouch /l/, /m/, /n/ en /r/ koume neet ech deveur in aonmerking.
De Middelierse /β/ en /βʲ/, die wie bove gezag same zien goon valle, weure verzwaak tot [w] wienie ze midde in of aon 't ind vaan e woord optrejje: awin 'revier' oet abhainn, laaue 'hand' oet lámh. De aw achterveugsele -abh en -aibh koume in 't Manx trök es -oo, spreek oet [u:]: shassoo 'stoon' tegeneuver Iers seasamh; credjue 'relizjie, geluif' tegeneuver Iers creideamh. Die verweiking kump in 't Iers ouch veur (veural in 't Ulster- en Connacht-Iers, koelek in 't Munster-Iers), meh nörges zoe sterk en consequent. In 't Sjots Gaelic (entans dat vaan 't noordweste, boe alle noe nog levende dialekte weure gepraot) is 't oonbekind.
Vergeliekbaar daomèt is de oontwikkeling vaan de verweikde achterveugsele -aidh en -aigh tot [iː]. Dit kump ouch veur in 't Ulster- en Connacht-Iers, zoewie in de recintelek oetgestorve zuieleke dialekte vaan 't Sjots-Gaelic. In de res vaan 't Gaelisch taolgebeed huurt me dao [iʝ].
De breie variant daovaan, 't achterveugsel -adh, kin ziech op twie menere gedrage. In zelfstandege naomwäörd (inclusief naomwäördeleke werkwoordsvörm wie d'n infinitief) is dit in 't Manx verweik tot -ey, oetspraok /ə/: moylley [ˈmɔlə] 'prieze'. In verveugde werkwoordsvörm is dit [ax] gewore: voyllagh [ˈvɔlax] 'zouw prieze' [mèt verduustering]. In 't Iers spelt me moladh respectievelek mholfadh, meh de oetspraok [ˈmˠɔl̪ˠə] en [ˈβˠɔl̪ˠhəx] tröf me ouch in 't Munster-Iers aon.
In oonbeklemtoende lettergrepe op -agh (Iers en Sjots Gaelic -ach) blijf de [a] gehuurd, dewijl dao in de zöstertaole 'n /ə/ klink: jeeragh 'rechoet' [ˈdʒiːrax].
De historische beginclusters cn-, gn-, mn- en tn- weure allewijl oetgesproke wie respectievelek /kr-/, /gr-/, /mr-/ en /tr-/. Dit is ouch zoe in 't Sjots Gaelic (bekaans in alle dialekte) en in de mieste Ierse dialekte (meh neet in 't Munster-Iers en in de standaardtaol). Tegeneuver 't Iers cnáid 'gekkegheid' steit zoedoende 't Manx craid.
Wie in 't Sjots Gaelic vaan de Highlands, meh gek genóg neet in de zuieleke dialekte boe 't Manx geografisch korter bij laog, weurt de klinker in d'n oetgaank -ann verlengk. Wie dat perceis gebäört versjèlt (of beter: versjèlde) per deil vaan 't eiland (zuug direk oonder). Clone 'kinder' kin klinke wie [klo:n] of [klaun], welke lèsten oetspraok euvereinkump mèt 't Sjots-Gaelic vaan de Hebride en 't Munster-Iers clann [kl̪ˠaun̪ˠ]. In 't Ulsteriers en 't zuielek Sjots-Gaelic is de klinker kort en de consonant laank (wie me oet de spelling zouw verwachte); in 't Connacht-Iers huurt me dao 'n [ɑː]: [klˠɑːn̪ˠ].
Dialekte
bewirkOp basis vaan opnaomes die gemaak zien vaan de lèste sprekers kin me concludere tot 't twie dialekte gaof, e noordelek en e zuielek. De versjèlle zien fonetisch vaan aard (zuug wijer oonder klaanklier). 't Dialek vaan Douglas waor in d'n tied vaan dit veldwerk al oetgestörve, meh 't is meugelek tot dit dialek 't midde heel tösse noord en zuid, en tot de Manxe sjrieftaol ziech dao-op baseert.
| kinmerk | noord | zuid |
|---|---|---|
| reflex Aajdiers á | ummer [æ:]: laa [læ:] | soms [a:]: laa [la:] |
| reflex (e)ann | [aun]: kione [kjaun] | [o:n]: kione [kjo:n] |
| oetspraok eay | [i:] | [ɯː ~ uː ~ yː] |
| pre-occlusie veur l en ng | kump neet veur | algemein |
| pre-occlusie veur b | algemein | neet algemein |
| weike gl- | [ɡlʲ]: glion [ɡlʲɔᵈn] | [lʲ]: glion [lʲɔᵈn] |
Klaanklier
bewirkMèt 't bovestaonde in ach genome kump de klaanklier vaan 't Manx zoe oet te zien:
| bilabiaol | labiodentaol | dentaol | alveolair | pos-alveolair | palataol | palato-velair | velair | labio-velair | glottaol | |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| plosieve | p b | t̪ d̪ | tʲ dʲ | kʲ ɡʲ | k g | |||||
| fricatieve | f v | s | ʃ | xʲ ɣʲ | x ɣ | h | ||||
| nasaole | m | n | nʲ | ŋʲ | ŋ | |||||
| sonorante | r | |||||||||
| approximante | j | w | ||||||||
| lateraole | l | lʲ |
De klinkeriventair vaan 't Manx is vrij groet. Es korte vocaole kint me /i, u, e, ə, o, æ, a, ɔ/. Allemaol höbbe ze hunne langen tegenhenger, boete de sjwa; 'ne vergeliekbare lange klaank is de /øː/. 't Is umsjrejje of dit allemaol apaarte foneme zien; me kin de klaanklier ouch aanders analysere.
Spèlling
bewirkDe spèlling vaan 't Manx is gans aanders es die vaan 't Iers en Sjots Gaelic, zoetot me ouch zoonder depe kinnes vaan de taol Manx op sjrif kin herkinne. De spèlling vaan 't Manx kump neet voort oet de Aajdierse sjriefwijs, en 't gief ouch gein aonwiezing tot die spèlling op Man oets is gebruuk. Boe de Ierse spèlling bij mutaties mèt naodrök de oersprunkeleke consonant gief, sjrijf de Manxe spèlling 'gewoen' de klinker dee me huurt. 't Versjèl tösse brei en smaal consonante, wat ziech in de Ierse spèlling liet aofleze oet de vocaole drum heer, weurt in 't Manx of neet aongeteikend of aongegeve door de consonant te veraandere. (Dit kin verband demèt hawwe tot de taol dit versjèl gooddeils heet opgegeve.) De klinkers zien veural gebaseerd op 't Ingels, en in minder maote op 't Welsh wat al-evel kortbij weurt gesproke meh neet ing verwant is.
De intuïtief meneer boe-op dit gebäört - en de oonfonetische spèlling vaan 't Ingels, die es veurbeeld heet gedeend - maak tot de spèlling vere vaan fonestisch is. Meugelek waor dit e bitteke minder 't geval in 't dialek vaan Douglas, wat al oetgestorve waor wie me de taol op band góng vaslègke meh dinkelek es basis veur de spèlling heet gedeend (zuug bove).
Grammatica
bewirkVaan alle Goidelische taole heet 't Manx 't minste euvergehawwe vaan 't naomvalssysteem. De genitief heet mer bij 'n minderheid vaan de wäörd 'nen apaarte vörm, al zien genitiefconstructies nog ummer verpliech (me kin de genitief dus neet mèt vaan umsjrieve wie in väöl aander taole). D'n datief besteit allein in e hemfelke staonde oetdrökkinge.
Literatuur
bewirkUmtot 't ummer al 'n klein taol waor, gief 't neet al te väöl literatuur in 't Manx. E hemfelke volksverhaole euver de finny, in traditioneel-Keltische stijl, zien opgeteikend. De mieste aw literatuur besteit oet vertaolinge vaan religieus tekste, wie 't Book of Common Prayer, 't Nui Testamint en diverse catechisme en preke. Ouch Paradise lost vaan John Milton woort in 't Manx vertaold.
De lèste decennia weurt obbenuits literatuur in 't Manx gepubleceerd. Ouch noe geit 't veural um vertaolinge, dèks vaan bekinde kinderbeuk (wie De Gruffalo) of klassiekers wie Le petit prince.
Bronne
bewirkDit artikel baseert ziech op 't corresponderend Ingelstaoleg artikel.
Extern links
bewirk |
't Geuf 'n Manxe editie van Wikipedia, de vriej encyclopedie. |