Lies van besjavinge

Wikimedia-lies

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.


Hei-oonder volg 'n lies mèt besjavinge (hoeg oontwikkelde culture) oet 't verleie. Opgenome zien de besjavinge in Europa veur de middeliewe, en die vaan örges aanders in de wereld veur 't intensief contak mèt de Westerse wereld. Veur aander belaankwèkkende historische culture, zuug: Lies van historische lenj.

Besjaving Gebeed Tied Beknópde besjrieving Beeld
Arabisch-islamitische besjaving Midde-Ooste, Noord-Afrika, Iberisch sjiereiland 622 en later Expansie vaan de Arabere nao de koms vaan d'n islam. Vereinege versjèllende cultureel invlode in 'n nui cultuur. Later versjuif 't zwoertepunt nao Perzië, nog later nao versjèllende Turkse rieke; de eigeleke Arabische cultuur raak daan in verval. Plafond in 't Alhambra, Granada; mèt zien arabeske e sprekend veurbeeld vaan Arabisch-islamitische bouwkuns.
Assyriërs Mesopotamië 2500-605 v. Chr. Akkadisch, later Aramees sprekend iezertiedvolk oet noordelek Mesopotamië (Assur, Ninive). Besjaving liek op de Babylonische. Stiechte de lèste drei iewe 'n enorm riek, wat oonder mie door opsten vaan oonderdrökde volker en Perzische invalle ineinvèlt. 'ne Gevleugelden deur (lamassu) oet 't paleis van Sargon.
Axum Oos-Afrika ca. 100-940 Joeds, later christelek riek roontelum de gelieknaomege stad in Ethiopië. Bekind oonder mie um zien arsjitectuur. Drijf handel mèt d'n have wereld. Wienie 't riek in de middeliewe vervèlt, kump 't Ethiopisch Keizerriek op. Kèrk vaan de H. Maria vaan Zion in Axum.
Azteke Midde-Amerika 1428-1521 Heersers euver versjèllende volker in huieg Mexico, vaan wee ze väöl euvernaome. Kaom door Spaonse vereuvering aon 'n abrup ind. Blaad oet d'n Azteekse Codex Borbonicus, tuint, in de kinmerkende teikestiel vaan 't volk, d'n 13en trecena vaan d'n Azteekse kalender.
Babyloniërs Mesopotamië 1894-539 v. Chr. Akkadisch sprekend iezertiedvolk oet zuielek Mesopotamië (Babylon). Nagelsjrif (euvergenome vaan de Soemeriërs), hoeg oontwikkelde kuns en wetensjap, wètbook. Vaanaof 911 v. Chr. oonder Assyrische euverheersing. Reconstructie vaan de Isjtarpaort oet Babylon in 't Altes Museum in Berlien.
Çatalhöyük Anatolië 7500-5700 v.Chr. Steintied- en vreuge broonstiedcultuur, vaan belaank es stiechters vaan wat sommege de ierste stad neume. Reconstructie vaan e hoes in Çatalhöyük. Via 't look bovenin kós me nao aander gebouwe goon.
Chavíncultuur Zuud-Amerika ca. 900-200 v. Chr. Andesbesjaving in Peru. Domesticatie vaan kemelechtege (lama, alpaca etc.). Hun beeldende kuns rappeleert al sterk aon die vaan de later volker in de regio: achterein zien dat de Moche, de Wari en de Inca's. Vaat mèt panter- en cactusmotief, oet de Chavíncultuur.
China Oos-Azië twiede millennium v. Chr. - noe Ein vaan de ajdste nog bestoonde culture. Oontwikkele wetensjap, filosofie, techniek, sjrif, literatuur, beeldende kuns, arsjitectuur en monetair economie tot e hoeg niveau, compleet los vaan alle Mediterraan en Mesopotamische besjavinge. Hunnen invlood op umligkende volker is koelek te euversjatte. Deil vaan de Chinees Moer, e doezende kilometers laank verdeidegingswerk.
Egyptische besjaving Egypte 3100-332 v. Chr. Sterk hiërarchisch riek aon d'n oonderluip vaan de Nijl. Sjrif (hiërogliefe), arsjitectuur en beeldende kuns, irrigatie. Kump later oonder hiersjappij vaan versjèllende aander besjaving; de Griekse euverheersing vaanaof 332 is definitief. De sfinx veur de piramide vaan Chefren.
Etruske Italië 768-264 v. Chr. Neet-Indogermaans volk, georganiseerd in e losvas complex vaan stadsstaote in Noord-Italië. Sterk door de Grieke beïnvlood, zelf weer vaan invlood op de Romeine. Pantertombe, 'n Etruskisch graaf.
Feniciërs Levant ca. 1200-539 v. Chr. Varende handelere, verspreie hun Kanaänitische cultuur en neet in 't minste hun alfabet nao alle heuk vaan de hun bekinde wereld. Stiechte ouch 't Cartaags riek. Teks vaan de tomb eveur keuning Esjmoenazar II, in 't Fenicisch. De Feniciërs brachte hun sjrif nao groete deile vaan de hun bekinde wereld.
Ghana Wes-Afrika ca. 400-1200 Riek vaan handelere in de Sahel en de Sahara en de ierste temmers vaan d'n dromedaris. Leefde neet in Ghana, meh in Mali en Mauritanië. Geassocieerd mèt Koumbi Saleh. Weure ingelief door 't Keuninkriek Mali, wat op zien beurt door 't Songhairiek weurt aofgelos. In de regio heet 't nog väöl aander, kleinder rieke gegeve.
Griekse besjaving Griekeland ca. 800-146 v. Chr. Complex vaan stadsstaote en eilandstaote. Broons- en iezerbewèrking, alfabet (euvergepak vaan de Feniciërs), literatuur, filosofie, arsjitectuur, beeldende kuns, liechaamscultuur/sport. Vaanaof 323 v.Chr. toch vereineg oonder Macedonisch bewind, in 146 v.Chr ingelief bij 't Romeins Riek. Rewiene in Delphi.
Hethiete Klein-Azië ca. 1600 - 1178 v. Chr. Indogermaans volk in 't zuidooste vaan Turkije en aonligkend gebeed. Väöl interactie mèt de Babyloniërs en de Egyptenere, zoewel oorlog es handel. De Liewepaort in Hattusa, de hoofstad vaan de Hethiete.
Inca's Zuid-Amerika 1438-1533 Quechua sprekende heersers euver d'n Andes. Hoegoontwikkelde besjaving, meh 't raad waor oonbekind. Kóste quipus, 'n soort alternatief veur 't sjrif; dit is evels gein Inca-oetvinding. Kaom, wie 't Aztekeriek, aon 'n abrup ind mèt de koms vaan de Spanjole. De Incastad Machu Picchu.
Indiase cultuur Zuud-Azië ca. 1500 v.Chr. - 712 n.Chr./noe Cultuur vaan de Indogermane die Zuid-Azië binnevalle. De besjaving kin hiel good door de Indusbesjaving zien beïnvlood; zeker is dat evels neet. Oontwikkelde neve wetensjap (Hindoe-Arabische ciefers) en kuns ouch de religieus beleving, wat leide tot 't hindoeïsme en 't boeddhisme. 't Sjrif stamp allezeleve vaan de Feniciërs. Zier groeten invlood op culture in Zuidoos-Azië; hei en dao contak mèt de Chineze. Vaanaof d'n achsten iew oonder islamitische voorste (o.m. de mogols); de cultuur blijf evels. Konark-zonnetempel.
Indusbesjaving Pakistan, India 3300-1300 v. Chr. Steidebouwende landbouwers vaan oonbekinde aofstamming in de Indusvallei. Kóste broons (meh gein iezer), irrigatie en mesjiens 't sjrif. Dinkelek verdroonge door de Indogermane. Rewiene vaan Mohenjo-Daro in Pakistan.
Japan Oos-Azië ca. 250 - noe Eilanderiek oostelek vaan China. Ummer oonder zier sterke Chinesen invlood, meh wèt die door zien isolatie toch op 'n eige meneer te oontwikkele. Umtot de euverheid 'n isolationistisch beleid oplègk, blijf de cultuur laank behawwe. D'n Tosho-gu-tempel in Nikko, bekind vaan zie reliëf mèt de drei eepkes.
Joede Levant ca. 1000-586 v.Chr. Semitische stamme in zuielek Kanaän, soms vereineg, daan oonderling verdeild. Versjèlle vaan aander Kanaäniete door de oontwikkeling vaan 't monotheïsme. Model vaan d'n Twieden Tempel vaan Jeruzalem. Allewijl steit hei nog de Klaagmoer vaan euverind. Of 't wèrkelek 'nen Iersten Tempel heet gegeve, wie de Biebel zeet, is oonbekind.
Mali Wes-Afrika ca. 1230-1600 Riek vaan de Mandinka aon de Niger (revier). Lieve 't Ghanariek in en numme hun dominante handelspositie euver. Keuninge stoonte bekind um hun enorm riekdom. Keuning Mansa Musa mèt 'ne goudkloomp, oet 'ne contemporainen atlas oet Catalonië.
Maya's Midde-Amerika ca. 250-900 Bouwers vaan hoegoontwikkelde stadsstaote. Bekind um hun gooj astronomie. Oontwikkelere vaan e sjrifsysteem, 't inseg ech sjrif vaan Pre-Columbiaans Amerika. Bij de koms vaan de Europeaone al laank vervalle; 't sjrif is pas vrij recint oontcieferd. El Castillo, de groete piramide vaan Chichen Itza.
Minoïsche besjaving Griekeland 27e - 15en iew v. Chr. Aw bewoeners vaan Kreta, vaan oonbekinde aofkoms. Broonstiedbesjaving, ajdste besjaving vaan Europa. Sjrifsysteem (Lineair A, neet oontcieferd). Sterken invlood op de Myceners. Gerestaureerd Minoïsch fresco oet Akrotiri.
Myceense besjaving Griekeland 1600-1100 v. Chr. Grieks sprekend volk, voortzètters vaan de Minoïsche cultuur. Hun taol en sjrif zien wel oontcieferd. Besjaving verdween dinkelek mèt d'n inval vaan de Doriërs. De Liewepaort in de börch vaan Mycene.
Norte Chicobesjaving Zuid-Amerika 30e - 18en iew v. Chr. Ajdste besjaving in de Nuie Wereld, ouch bekind es Caralcultuur. gestiech door 'n oonbekind volk in de Andes (Peru). Oontwikkelde steidebouw in gortdroeg gebeed. Geïrrigeerde landbouw en vèsserij. Kóste al quipus; eerdewerk, raad, fortificaties en beeldende kuns evels oonbekind. Reste vaan de piramides vaan Caral.
Oegariete Levant ca. 1450-1200 v. Chr. Stadsstaot in noordelek Libanon. Bewoeners oontwikkelde 't nagelsjrif tot 't ierste alfabet.
Olmeke Midde-Amerika ca. 1500-350 v. Chr. Ierste besjaving in huieg Mexico. Väöl typisch Midde-Amerikaanse dinger (terraspiramides, balspeul, bloodoffer, kuns) zien es ierste door dit volk bedreve.
Perzisch Riek Midde-Ooste 550-330 v. Chr. Iraans volk wat e wereldriek stiech es 't Assyrisch riek instort. Hun besjaving steit oonder dudeleken invlood vaan Babylon. Hun good georganiseerd riek löp vaan hun toesland tot Egypte en Anatolië; 'n poging um ouch Griekeland in te lieve weurt ze oetindelek fataol. Zuil oet Persepolis, mèt verticaol volute en aander typisch Perzische stielkinmerke.
Romeins Riek Europa, Wes-Azië, Noord-Afrika 753 v.Chr. - 476 n.Chr. Roeme, stadsstaot oet midde-Italië, die mèt en mèt oetgreujt tot ein vaan de groetste besjavinge die de wereld oets heet gekind. De cultuur stoont zwoer oonder Grieksen invlood (zoewel direk es euver de Etruske); eige innovaties zien oonder mie 't tongewelf, 't beton en versjèllende militair oetvindinge. Brachte euveral in vereuvered gebeed besjaving; hunnen invlood deit ziech tot vaandaog veule. Nao 476 leef 't Byzantijns Riek wijer; dit is evels mier e Grieks riek. Rewien vaan 't Colosseum in Roeme bij aovend, zoemer ein vaan de väöl bekinde rewiene die dit volk heet naogelaote.
Soemeriërs Mesopotamië 40e - 26en iew v.Chr. Steidebouwers en handelere oet de broonstied. Dèks geneump es de ierste besjaving. Oontwikkelde 't nagelsjrif, boe-in de Soemerische taol woort gesjreve. Mozaïek oet Oer, 'n Soemerische stad.
Songhairiek Wes-Afrika ca. 1464-1591 Groetste riek in de regio. Oonstande wie de oonderworpe Songhai oet Gao zelf de mach in 't Maliriek pakde. Nao de val vaan 't riek góng de veuraonstoonde positie vaan Gao euver op Timboektoe. Tombe vaan Askia, e gebouw vaan gedruugde pratsj in de typische Songhaistiel.
Tolteke Midde-Amerika ca. 800-1000 Veurgengers vaan de Azteke, volgens hun eige traditie. Bekind es gooj kunstenere.
Zimbabwe (riek) Zuielek Afrika 11e - 14en iew Riek vaan 't Shonavolk roontelum de ummoerde hoofstad Groet-Zimbabwe. Torie vaan de Groet Börch in Groet-Zimbabwe.
Aafkomstig van Wikipedia, de Vriej Encyclopedie. "https://li.wikipedia.org/w/index.php?title=Lies_van_besjavinge&oldid=460046"