Lies van besjavinge

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

---

Hei-oonder volg 'n lies mèt besjavinge (hoeg oontwikkelde culture) oet 't verleie. Opgenome zien de besjavinge in Europa veur de middeliewe, en die vaan örges aanders in de wereld veur 't intensief contak mèt de Westerse wereld. Veur aander belaankwèkkende historische culture, zuug: Lies van historische lenj.

Besjaving	Gebeed	Tied	Beknópde besjrieving	Beeld
Arabisch-islamitische besjaving	Midde-Ooste, Noord-Afrika, Iberisch sjiereiland	622 en later	Expansie vaan de Arabere nao de koms vaan d'n islam. Vereinege versjèllende cultureel invlode in 'n nui cultuur. Later versjuif 't zwoertepunt nao Perzië, nog later nao versjèllende Turkse rieke; de eigeleke Arabische cultuur raak daan in verval.
Assyriërs	Mesopotamië	2500-605 v. Chr.	Akkadisch, later Aramees sprekend iezertiedvolk oet noordelek Mesopotamië (Assur, Ninive). Besjaving liek op de Babylonische. Stiechte de lèste drei iewe 'n enorm riek, wat oonder mie door opsten vaan oonderdrökde volker en Perzische invalle ineinvèlt.
Axum	Oos-Afrika	ca. 100-940	Joeds, later christelek riek roontelum de gelieknaomege stad in Ethiopië. Bekind oonder mie um zien arsjitectuur. Drijf handel mèt d'n have wereld. Wienie 't riek in de middeliewe vervèlt, kump 't Ethiopisch Keizerriek op.
Azteke	Midde-Amerika	1428-1521	Heersers euver versjèllende volker in huieg Mexico, vaan wee ze väöl euvernaome. Kaom door Spaonse vereuvering aon 'n abrup ind.
Babyloniërs	Mesopotamië	1894-539 v. Chr.	Akkadisch sprekend iezertiedvolk oet zuielek Mesopotamië (Babylon). Nagelsjrif (euvergenome vaan de Soemeriërs), hoeg oontwikkelde kuns en wetensjap, wètbook. Vaanaof 911 v. Chr. oonder Assyrische euverheersing.
Çatalhöyük	Anatolië	7500-5700 v.Chr.	Steintied- en vreuge broonstiedcultuur, vaan belaank es stiechters vaan wat sommege de ierste stad neume.
Chavíncultuur	Zuud-Amerika	ca. 900-200 v. Chr.	Andesbesjaving in Peru. Domesticatie vaan kemelechtege (lama, alpaca etc.). Hun beeldende kuns rappeleert al sterk aon die vaan de later volker in de regio: achterein zien dat de Moche, de Wari en de Inca's.
China	Oos-Azië	twiede millennium v. Chr. - noe	Ein vaan de ajdste nog bestoonde culture. Oontwikkele wetensjap, filosofie, techniek, sjrif, literatuur, beeldende kuns, arsjitectuur en monetair economie tot e hoeg niveau, compleet los vaan alle Mediterraan en Mesopotamische besjavinge. Hunnen invlood op umligkende volker is koelek te euversjatte.
Egyptische besjaving	Egypte	3100-332 v. Chr.	Sterk hiërarchisch riek aon d'n oonderluip vaan de Nijl. Sjrif (hiërogliefe), arsjitectuur en beeldende kuns, irrigatie. Kump later oonder hiersjappij vaan versjèllende aander besjaving; de Griekse euverheersing vaanaof 332 is definitief.
Etruske	Italië	768-264 v. Chr.	Neet-Indogermaans volk, georganiseerd in e losvas complex vaan stadsstaote in Noord-Italië. Sterk door de Grieke beïnvlood, zelf weer vaan invlood op de Romeine.
Feniciërs	Levant	ca. 1200-539 v. Chr.	Varende handelere, verspreie hun Kanaänitische cultuur en neet in 't minste hun alfabet nao alle heuk vaan de hun bekinde wereld. Stiechte ouch 't Cartaags riek.
Ghana	Wes-Afrika	ca. 400-1200	Riek vaan handelere in de Sahel en de Sahara en de ierste temmers vaan d'n dromedaris. Leefde neet in Ghana, meh in Mali en Mauritanië. Geassocieerd mèt Koumbi Saleh. Weure ingelief door 't Keuninkriek Mali, wat op zien beurt door 't Songhairiek weurt aofgelos. In de regio heet 't nog väöl aander, kleinder rieke gegeve.
Griekse besjaving	Griekeland	ca. 800-146 v. Chr.	Complex vaan stadsstaote en eilandstaote. Broons- en iezerbewèrking, alfabet (euvergepak vaan de Feniciërs), literatuur, filosofie, arsjitectuur, beeldende kuns, liechaamscultuur/sport. Vaanaof 323 v.Chr. toch vereineg oonder Macedonisch bewind, in 146 v.Chr ingelief bij 't Romeins Riek.
Hethiete	Klein-Azië	ca. 1600 - 1178 v. Chr.	Indogermaans volk in 't zuidooste vaan Turkije en aonligkend gebeed. Väöl interactie mèt de Babyloniërs en de Egyptenere, zoewel oorlog es handel.
Inca's	Zuid-Amerika	1438-1533	Quechua sprekende heersers euver d'n Andes. Hoegoontwikkelde besjaving, meh 't raad waor oonbekind. Kóste quipus, 'n soort alternatief veur 't sjrif; dit is evels gein Inca-oetvinding. Kaom, wie 't Aztekeriek, aon 'n abrup ind mèt de koms vaan de Spanjole.
Indiase cultuur	Zuud-Azië	ca. 1500 v.Chr. - 712 n.Chr./noe	Cultuur vaan de Indogermane die Zuid-Azië binnevalle. De besjaving kin hiel good door de Indusbesjaving zien beïnvlood; zeker is dat evels neet. Oontwikkelde neve wetensjap (Hindoe-Arabische ciefers) en kuns ouch de religieus beleving, wat leide tot 't hindoeïsme en 't boeddhisme. 't Sjrif stamp allezeleve vaan de Feniciërs. Zier groeten invlood op culture in Zuidoos-Azië; hei en dao contak mèt de Chineze. Vaanaof d'n achsten iew oonder islamitische voorste (o.m. de mogols); de cultuur blijf evels.
Indusbesjaving	Pakistan, India	3300-1300 v. Chr.	Steidebouwende landbouwers vaan oonbekinde aofstamming in de Indusvallei. Kóste broons (meh gein iezer), irrigatie en mesjiens 't sjrif. Dinkelek verdroonge door de Indogermane.
Japan	Oos-Azië	ca. 250 - noe	Eilanderiek oostelek vaan China. Ummer oonder zier sterke Chinesen invlood, meh wèt die door zien isolatie toch op 'n eige meneer te oontwikkele. Umtot de euverheid 'n isolationistisch beleid oplègk, blijf de cultuur laank behawwe.
Joede	Levant	ca. 1000-586 v.Chr.	Semitische stamme in zuielek Kanaän, soms vereineg, daan oonderling verdeild. Versjèlle vaan aander Kanaäniete door de oontwikkeling vaan 't monotheïsme.
Mali	Wes-Afrika	ca. 1230-1600	Riek vaan de Mandinka aon de Niger (revier). Lieve 't Ghanariek in en numme hun dominante handelspositie euver. Keuninge stoonte bekind um hun enorm riekdom.
Maya's	Midde-Amerika	ca. 250-900	Bouwers vaan hoegoontwikkelde stadsstaote. Bekind um hun gooj astronomie. Oontwikkelere vaan e sjrifsysteem, 't inseg ech sjrif vaan Pre-Columbiaans Amerika. Bij de koms vaan de Europeaone al laank vervalle; 't sjrif is pas vrij recint oontcieferd.
Minoïsche besjaving	Griekeland	27e - 15en iew v. Chr.	Aw bewoeners vaan Kreta, vaan oonbekinde aofkoms. Broonstiedbesjaving, ajdste besjaving vaan Europa. Sjrifsysteem (Lineair A, neet oontcieferd). Sterken invlood op de Myceners.
Myceense besjaving	Griekeland	1600-1100 v. Chr.	Grieks sprekend volk, voortzètters vaan de Minoïsche cultuur. Hun taol en sjrif zien wel oontcieferd. Besjaving verdween dinkelek mèt d'n inval vaan de Doriërs.
Norte Chicobesjaving	Zuid-Amerika	30e - 18en iew v. Chr.	Ajdste besjaving in de Nuie Wereld, ouch bekind es Caralcultuur. gestiech door 'n oonbekind volk in de Andes (Peru). Oontwikkelde steidebouw in gortdroeg gebeed. Geïrrigeerde landbouw en vèsserij. Kóste al quipus; eerdewerk, raad, fortificaties en beeldende kuns evels oonbekind.
Oegariete	Levant	ca. 1450-1200 v. Chr.	Stadsstaot in noordelek Libanon. Bewoeners oontwikkelde 't nagelsjrif tot 't ierste alfabet.
Olmeke	Midde-Amerika	ca. 1500-350 v. Chr.	Ierste besjaving in huieg Mexico. Väöl typisch Midde-Amerikaanse dinger (terraspiramides, balspeul, bloodoffer, kuns) zien es ierste door dit volk bedreve.
Perzisch Riek	Midde-Ooste	550-330 v. Chr.	Iraans volk wat e wereldriek stiech es 't Assyrisch riek instort. Hun besjaving steit oonder dudeleken invlood vaan Babylon. Hun good georganiseerd riek löp vaan hun toesland tot Egypte en Anatolië; 'n poging um ouch Griekeland in te lieve weurt ze oetindelek fataol.
Romeins Riek	Europa, Wes-Azië, Noord-Afrika	753 v.Chr. - 476 n.Chr.	Roeme, stadsstaot oet midde-Italië, die mèt en mèt oetgreujt tot ein vaan de groetste besjavinge die de wereld oets heet gekind. De cultuur stoont zwoer oonder Grieksen invlood (zoewel direk es euver de Etruske); eige innovaties zien oonder mie 't tongewelf, 't beton en versjèllende militair oetvindinge. Brachte euveral in vereuvered gebeed besjaving; hunnen invlood deit ziech tot vaandaog veule. Nao 476 leef 't Byzantijns Riek wijer; dit is evels mier e Grieks riek.
Soemeriërs	Mesopotamië	40e - 26en iew v.Chr.	Steidebouwers en handelere oet de broonstied. Dèks geneump es de ierste besjaving. Oontwikkelde 't nagelsjrif, boe-in de Soemerische taol woort gesjreve.
Songhairiek	Wes-Afrika	ca. 1464-1591	Groetste riek in de regio. Oonstande wie de oonderworpe Songhai oet Gao zelf de mach in 't Maliriek pakde. Nao de val vaan 't riek góng de veuraonstoonde positie vaan Gao euver op Timboektoe.
Tolteke	Midde-Amerika	ca. 800-1000	Veurgengers vaan de Azteke, volgens hun eige traditie. Bekind es gooj kunstenere.
Zimbabwe (riek)	Zuielek Afrika	11e - 14en iew	Riek vaan 't Shonavolk roontelum de ummoerde hoofstad Groet-Zimbabwe.