Kruus

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Valkebergs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

'n Kruus ies 'n woord oet 't Latien en ies meistens 'ne paol, 'ne balk dae, of 'n sjtang of buus die, gekruus weurt door 'n dweersjlat, balk, sjtang of buus.

Gesjiedenis

In de Katholieke kèrk woorte persone, die ter doad veroordeild waore sóms aan 't kruus gehange (krusiging). Jezus - Christus ies daó 'n veurbeeld van. Hae woort door de Romeine aan 't kruus genegeld. Zoa emes moos blieve hange tot'r doad waor. ‘t Gebruuk wies op de heidense offercultus, dae plaatsvóng op waegkrusinge. Op 'n gegeve moment ies dat gekerstend door Paus Leo de III. Ander brónne zègke dat 't gebruuk truukgeit tot Sint Servaos, dae ze zou höbbe laote neerzètte ter vervanging van door Kelte en Germane gedeponeerde groate knabbe, die gebruuk woorte es kruusaltaore. Ouw kruzer zint gemaak van helle sjtein of sjmeediezer. De nujer exemplare zint meistal van hout mèt 'n aafdeekske. In de reigel hingk d'r 'n crucifix op, meh sóms, veural in de sjmeediezer exemplare zint 'r ouch ander heilige in verwèrk.

Aankleiing kruus

'n Beklèjd kruuts

In de vastetied weurt 'n kruus mèt kruusbeeld bedèk mèt 'ne paarse dook (periode van bezinning). Op 't ing van die fièrtigdaag doerende veurbereiding op Paosje krieg 't kruus op Goje vriedig 'ne zjwarte dook euver ziech heen (ter herinnering aan de doad van Jezus). Op Paosjzóndig ies de kleur van de dook wiet (de verriesenis van Christus weurt gevierd). Ouch waegkruzer were dan verseerd mèt blome(kranse). Mèt Pinkstere lèk me 'ne roaje dook d'r euverheen (herdinking van de verleechting door de Heilige Geis en de geboorte van de Christelike kèrk).
Es de brónk langs 'n waegkruus trèk weurt dit kruus verseerd mèt ('ne krans van) blome en plante.

Kruus(teike)

Es Katholieke geluivige baeje make ze van te veure dèks 'n kruus (teike). Dat gebroek sjtamp oet de 2e ièw. 't Ies 'n soort gebaar euver ziechzelf, beginnend mèt de rechterhand op de veurkop, dan op de boorsj, nao de linkersjouwer en tot sjlot nao de rechtersjouwer. Zie zègke dao bie: "In de naam van de Vader, de zoon en de heilige geis, Amen". In de Oastersje kèrk geit de lètste bewaeging andersjum van rechs nao links.

Veld- en waegkruus

Op krusinge van waeg en op sjplietsinge in de velder van veural Zuud-Limburg en Belsj kums se dèks waeg- of veldkruzer tege. Ouch in en op kèrke, in openbaar geboewe en in hoezer hange kruzer in allerlei maote en materiale. Meistal behange mèt ‘n crucifix. In de jaore 70 tèlde me allein al in Zuud-Limburg 600 veld- en waegkruzer. In Oud-Valkeberg bevingk ziech op 'ne driesjprunk mèt 'n brök euver de Geul 'n calvarie besjtaonde oet 'n houte kruus mèt kruusbeeld geflankeerd door groate beelde in klein mergele kapelkes mèt topversering: Slevevrouw en Sint Jan. (1739)

Waegkruus op de Keuteberg mèt rónd de crucifix ambachgereidsjap: lödder, mets en pietsjsjtang
Houte boumkruus in Sjei
Moerkruus in Brómmele bie Zjwier
Sjpreuk op 'n waegkruus in Waert bie Meersje

Soorte kruzer

‘n Kruus kèn gemaak zin van sumpel gekruus hout, van seerlik gesjmeed iezer of van sjtein. Materiale weure ouch waal gecombineerd. Dat van hout haet meistal ’n aafdeekske es besjerming tege rege. Sóms sjteit ‘t op ’n verhuèging of trap. Dèks hange luuj ’n religieus sjpreuk ónder de crucifix, ouch in ’t plat. Bie processies kriet ’t kruus ’n versering of ‘ne krans van blome. Veer make óndersjeid in de volgende kruzer:

Memoriekruus, ter naogedachtenis aan ‘n sjlachoffer van ’n óngelök. Bv. ’n Kruuske tegen ‘ne boum
Moordkruus ies 'n memoriekruus ter naogedachtenis aan 'n maord. ’n Veurbeeld van sjtein sjteit op ’t Wolfses
Devotiekruus in kèrke, kapelle, in hoes en es rösplaats veur processies.
Hagelkruus deende tot aafweer van sjlech waer veur de ougs.
Graafkruus sjteit op ’n kèrkhof of begraafplaats achter 'n graaf.
Doadskruus weurt op ‘n doadskies gelag.
'ne Kruuswaeg, ies de waeg dae Jezus leep mèt zien kruus, veurdat 'r gekrusig woort. Hae weurt aafgebeeld mèt 14 sjtasies.
'n Triomfkruus of Calvarie ies 'n twiè- of driedimensionaal aafbeelding van Jezus aan 't kruus mèt aan beids kènt de treurende Maria en Sint Jan (Johannes).