Kesjtièl Sjaloen
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Valkebergs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
Kesjtièl Sjaloen (Nederlands Schaloen) ies gelege in de beemde van de Geul in Oud-Valkeberg. De grach rónd 't woonhoes krieg 't water van de meulebeek, 'ne Geultak, dae in de 16e ièw de echte luip van de Geul vörmde. Achter 'n poorthoes kump me op 'ne plei, woa-aan 't kesjtièl en 'ne veurburch gesitueerd liegke.
Op de meulebeek drièjt 'n, van mergelsjtein geboewde, Sjloensmeule, 'n watermeule oet 1699, allewiel allein es demonstratiemodel. In de kesjtièltuin, daobie, haet de plaatselike vereiniging van 't I.V.N. 'ne Limburgse heemtuin, later 'ne kesjtièltuin geneump.
Op 'n paar hónderd maeter aafsjtand liegke de kèrk van Sint Jan en 'n ander oud kesjtièl Genhoes.
De boew bewirk
't Rechheukig kesjtièl ies geboewd van mergel en dateert oarsjprónkelik oet de 14e ièw. Toen waor 't get kleiner. In de volgende ièwe ies 't oetgebreid, meh in 1575 bekans gans aafgebrend. Op de kaart van Jacob van Deventer oet 1550 ies 't kesjtièl mèt naamsvermelding Sloenes dudelik te zeen in zien vörm. In de miedde sjteit 'ne woontore mèt 'ne oetboew es ingank. Aan twiè kante 'ne vleugel aangeboewd. De arkelteurentsjes sjtamme oet de 16e ièw. Róntelum liek 'n breij grach. In 1656 restaureert Johan Reinier Hoen van Cartils 't kesjtièl, naodat 't jaorelank laeg haet gelege. 'n Inscriptie in 't Latien vertèlt, dat nao de brand in 1575, 't echpaar Hoen van Cartils en Johanna Maria van der Merwijck 't pand gered höbbe en hersjtèld. De toesjtand in 1656 ies ouch 'n rechheukig geboew mèt 4 boewlaoge ónder 'n zadeldaak en 'ne gewelfde kelder. Aan de versjillende soorte mergel ies te zeen, dat materiale hergebruuk zin bie de diverse retauraties. In 1721 en in 1738 volge wir restauraties. Nao de Franse bezètting in 1814 kump 't kesjtièl in eigendóm aan de familie De Villers Masbourg d'Eclaye. Zie lièt 't hoes wir restaurere in 1894, waarsjienlik ónder leiding van Pierre Cuypers. Toen ies 't kesjtièl gewore es wie 't d'r noe bie liek: mèt 'ne aangeboewde westelike tore en traptore aan de veurzie en verhuègde arkelteurentsjes. De gevele kriege dan 'n nuuj, reigelmaotiger indeiling, de veurgevel krieg 'ne erker en de achtergevel 'n balkon. 't Interieur weurt dan geliek vernuujd. Nao de inkwartering van Amerikaanse soldaote op 't ing van de Twiède waereldoorlog (1946) ies 't hoes gans oetgelaef. Nao restauratie in 1956 ies 't hoofgeboew wir gesjiek veur beweuning.
De veurburch, aan de weskant, zou sjtamme oet de Mieddelièwe gezeen zien ovaal vörm. Dees ies opgetrokke van baksjtein mèt sjpeklaoge van mergel. Brandmoere höbbe trapgevele. De ingeng höbbe róndbaogpoorte. Bove ein van die bevingk ziech 'n baogversering en inscriptie. Op de veurgevel hange moerankersj, die 't jaortal 1701 oetbeelde. Waarsjienlik geit dat truuk nao de restauratie door Gerard Ernst Hoen van Cartils. 'ne Tiedlank ies in ein gedeilte 'ne kaffeé mèt theetuin gevestig gewaes. (2e hèlf, 20e ièw). Vanaaf 1986 zint'r hotelappartemente in gevestig.
't Poortgeboew, vernuujd gewore in 1718, bevingk ziech achter 'n brökske euver de grach. 't Ies ouch in mergel geboewd en gedèk mèt 'n sjilddaak. Bove de rón poort bevingk ziech 'ne drieheukige tympaan. Op 't daak sjteit 'ne torevörmige daakruter. In 1987 weurt 't es beheerdersjweuning ingeriech. Allewiel haet 't 'n horecafunctie.
In 1721 weurt 'r ouch nog 'n tiendsjuur geboewd. Allewiel fungeert die es hotel.
Gesjiedenis bewirk
Op 't ing van de 14e ièw zint d'r 2 eigenaere: ridder Jan van Hulsberg, sjout van de sjepebank van Klumme en Geraerdt Mulaerdt. Get later deilt ièrsjgeneumde 't kesjtièl mèt Gerard van der Linden. Nao 1397 ies Reinier van Hulsberg, eigenaer van 't gans kesjtièl. In 1442 en 1457 ies sjpraoke van 'ne andere Reinier van Hulsberg geneump Sjaloen in de archieve in Mestreech en Tóngere. Häöm volg Librecht van Hulsberg op en nao ziene doad in 1530 kump 't good aan ziene broor Johan van Hulsberg. Ziene zoon Reinier van Hulsberg weurt de volgende kesjtièlhièr van Sjaloen. In de Tachtigjaorige oorlog brent Sjaloen aaf. De broor van Reinier, Gerard van Hulsberg, volg häöm op en hae krieg in 1605 de rechte op de hièrlikheid Oud-Valkeberg. De familie woont op kesjtièl De Dohm in Welte.
Nao de doad van Gerard weurt Johan Reinier Hoen van Cartils eigenaer door vererving. Hae ies ouch nog bezieter van kesjtièl Cartils en daobie gölt 'r in 1644 de hièrlikheid Sjin op Geul van de Sjpaanse keuning. Rónd 1665 volg zien zoon Gerard Ernest Hoen van Cartiels häöm op. Deze lièt dan 'n aantal geboewe bieboewe, o.m. 'n watermeule en 'n kloes op de Sjaatsberg. Hae ies getrouwd mèt Anna Agnes van Renesse van Elderen. Zie bringk de titel van graaf in de familie. De Calvariegroep, in de volksmond de Drie Beeldsjes geneump, aan de voot van de Sjaatsberg aan de Geul, ies ouch gesjtiech door de hièr van Sjaloen in 1739. Maximiliaan Hendrik haet gein kinger en naef Maximiliaan Hendrik Laurens Hoen van Cartils erf 't good in 1782. Hae ies getrouwd mèt 'n prinses Hohenzollern-Hechingen. Ze wone neet op Sjaloen. De graaf gölt de rewien van 't Kesjtièl Valkeberg, dat tot 1919 in de familie blief.
Zien dochter Philipine Marie Thérèse Francoise Jeanne trouwt mèt Ladislas M.J. Francois Antoine de Villers Masbourg d'Eclaye. Tot einde jaore 60 in de 20e ièw blief de familie eigenaer van Sjaloen. De familie zelf woont saer 1934 in Brussel.
In 1968 weurt de gemeinte Valkeberg-Houtem eigenaer, meh in 1977 weurt 't wir doorverkoch aan aannummer Woudenberg. Hae restaureert 'n gedeilte mèt hölp van subsidies.
In 1986 gölt de familie Bot (aannummer) 't good. Zie geit wone in 't hoofgeboew en begint o.a. mèt de exploitatie van de veurburch (hotel-appartemente). Zie zal alle geboewe in de jaore die volge restaurere.
Brón o.a.: Kastelen van Limburg (2005) ISBN 9053452699