Hoofstèl
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
E hoofstèl, toum of breidel is 'n oonderdeil vaan getuug veur te rije, in 't bezunder bij peerd. Me deit 't hoofstel um 't peerd ziene kop um 't oonder 't rije te kinne besture. Door de versjèllende rijtradities en -gewuuntes heer weurt e hoofstèl es oonmisbaar of zier wunselek gezeen. Hoofstèlle zien gemeinelek vaan leer, meh allewijl ouch wel vaan plastic. Hoofstèlle weure op maot gemaak veur eder peerd persoenlek.
E hoofstèl liek op e halster, mèt dit versjèl tot e halster allein gemaak is veur 't peerd aon mèt te numme. E halster heet daorum gein teugele en gei bit, al kin me wel e touw draon vasmake. Hoofstèlle kinne trouwens ouch gebruuk weure um peerd aon mèt te veure; de teugele gebruuk me daan es leibaand.
Types bewirk
Nao gelaank de twie versjèllende rijtradities die in de westerse wereld dominere, Ingels rije en westernrije, gief 't ouch twie hooftypes hoofstèlle, 't Ingels hoofstèl en 't westerhoofstèl. 't Westernhoofstèl versjèlt vaan 't Ingels (wat euveregens in diverse types oonder te verdeile vèlt) doortot 't de neusreem mis, meh ouch doortot 't opziechteg verseerd kin zien (zij 't neet zoezier wie 't zaol of de ruterkleier). De lèste jaore is hei en dao 't bitloes rije opgekoume. Hei rijt me dus mèt hoofstèlle zoonder bit. Me nump aon tot dit 't peerd väöl irritatie sjeelt ('t heet jummers niks in zie moond), meh zjus umtot bij traditioneel rijstijle de teugelhölpe veural via 't bit aonkoume, maak dit 't lesteger veur 't peerd get dudelek te make.
Oonderdeile bewirk
- Teugele. De ruter hèlt ze in de han um 't peerd trèkkentere hölpe te geve.
- Kopstök. 'n Oonbuigzaam stök wat achter de oere moot. Peerdsoere zien flexibel, en me kin 't kopstök bij 't indoen vrij gemekelek euver tijdelek platgevawwe oere trèkke.
- Froontreem. Zit veur de oere. Weurt miestal neet verstèld. Es me veerdeg is mèt 't hoofstèl indoen, moot de veurste plök maone vaan 't peerd euver de froontreem weure gedrage (zuug ouch de foto).
- Keelreem. Oonder de achterkop vaan 't peerd door, zoe oongeveer t'r huugde vaan de frontreem. Bij 't in- en oetdoen vaan 't hoofstèl zit 'r los; es 't zit moot me 't vasmake. Oondaanks tot de hoofstèlle veur individueel peerd weure gemaak, kin me de keelreem verstèlle; es voegregel gelt tot me nog zjus 'ne voes tösse de reem en de peerdskop moot kinne kriege.
- Bakstök. De verbinding tösse de achterste deile (zoezjus besjreve) en de veurste deile (noe koumende).
- Neusreem. Neet euver, meh get achter de neus vaan e peerd. Bovenop zit e dik stök leer wat deit dinke aon de froontreem, oonderop zit e verstèlbaar reemke. Gemeinelek kin me bij 'ne zjus aofgestèlde neusreem nog zjus twie vingere tösse peerd en hoofstèl kriege. Wie de keelreem zit dit deil los es 't hoofstèl neet weurt gebruuk. Me oondersjeit de liege neusreem, dee kort achter de peerdsneus zit, en d'n hoege, dee get wijer nao achter zit. Hoeg neusrieme mote dèks euver 't bakstök heer weure geslote, lieg neusrieme zjus oonderdoor. 't Gief ouch gecombineerde types; daan zit bij de neusreem nog 'ne sperreem.
- Bit. 'n Iezere stök, bestaond oet twie (inkelgebroke bit) of drei (dobbelgebroke bit) mèt sjarnere verboonde stökker, wat in de moond vaan 't peerd moot. E peerd, ouch wienie good belierd, deit veur 't bit neet gere ziene moond ope; me moot 't daorum bij 't indoen prikkele in ziene moondhook, zoetot 't bies oet reflex ziene moond toch opedeit. Op dees plaots, tösse de tan en de kieze, is 't gebit vaan e peerd oonderbroke; hei kump ouch 't bit te zitte. Vaan belaank is tot me 't peerd, wienie 't eine kier 't bit in de moond heet, neet mie liet ete; dit kin tot verslikke veure.
Functie bewirk
Wie gezag communiceert de ruter via de teugele mèt 't peerd. Alderiers um riechting aon te geve. Trèk me aon de linkerteugel, daan zal 't peerd wie vaanzelf nao links loere en umgekierd ('t is in dat geval nao links/rechs gestèld). Wienie 't peerd 'n bepaolde riechting op wèlt höbbe, gebruuk me miestal 'n combinatie vaan bein- en teugelhölp: de diagonaol hölp. Weurt 't trèkke aon de linkerteugel gecombineerd mèt 't aonduie of trampe in de rechterzij, daan vat 't peerd dat op es 'n opdrach um nao links te goon (en vice versa). Lateraol hölpe (bein en teugel tegeliek aon dezelfde kant) höbbe 'n aander functie. Es me die (good) gief, zal 't peerd rechoet blieve loupe meh wel stèlling geve nao de mèt d'n teugel gevraogde kant. Dit is van belaank bij gecompleceerder figure wie groete volte, wieke of sjouwerbinnewaarts.
Es me stèlling vaan e peerd vreug, is 't hiel belaankriek um allebei de teugele te gebruke. Zoewiezoe mote de teugele in d'n Ingelse rijstijl ummer strak blieve (tot 't memint tot 't peerd rös gegönd weurt en 't oet maag drave/stappe, 't zoegeneump 'langen teugel geve'). Es me stèlling nao rechs vreug door aon de rechterteugel te trèkke en me liet oonderwijl de linkerteugel slap ("los") haange, daan krijg 't peerd links väöl mie ruimte en zal 't zjus nao links goon kieke. Dit veurkump me door de linkerteugel vas te blieve hawwe zoonder 'm aon te trèkke. Dit weurt begrenze vaan de linkerkant geneump.
't Aandert wat me mèt de teugele kin doen is 't peerd aofremme ("in toum hawwe", "gebreideld"). Me trèk daoveur kort aon allebei de teugele. Dit weurt 'n ophaajding geneump. Dit moot me combinere mèt 'n dudeleke zithölp.
Bij alle teugelhölpe is 't vaan belaank um neet te hel aon de teugele te trèkke. Ierstens is dat neet good veur 't peerd, twiedens kin 't averechs wèrke: umtot hel trèkke stress euverbringk, goon väöl peerd dao allein mer helder vaan loupe. Daobij moot me 't peerd, es 't de aonwiezing eine kier volg, beloene door de ophaajding op te geve. Wienie 't peerd neet good reageert, moot me ouch neet in de teugele blieve haange meh de hölp e paar kier herhole. Ouch moot me naogoon of de aander hölpe neet tegewèrke. Bij 't sture moot de beinhölp kloppe, dewijl 't stoppe of aofremme vaan e peerd 'ne verzwoerde zit vereis. Wèrk 't daan nog neet good, daan kin me bij 't sture de smik gebruke: e tikske op de rechtersjouwer veur nao links en umgekierd.