Donau

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mofers. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

De Donau is de op ein nao langste reveer van Europa, nao de Volga, en de langste binne de Europese Unie. Hae óntsprink in 't Zwarte Woud in Pruses nao de samevloojing van de Brigach en de Breg in Donaueschingen, ströimp oeaswaerts door Centraal- en Zuudoeas-Europa en möndj nao 2888 km in Roemenië en Oekraïne via de Donaudelta in de Zwarte Zieë oet. Stej wie Wene, Bratislava, Boedapes en Belgrado ligken aan de Donau.

Waordaafkóms

Zjuus wie in 't Nederlands en Limburgs hèt de rivier in 't Pruus Donau. Wiejer hèt t'r in 't Slowaaks Dunaj, in 't Hóngaars Duna, in 't Kroatisch Dunav, in 't Servisch en Bulgaars Дунав (Dunav), in 't Roemeens Dunărea, in 't Oekraïens Дунай (Doenaj) en in 't Ingelsj en Frans Danube. Dees name zeen allemaol aafgeliedj van 't Letiense Danuvius, de naam van 'ne Romeinse reveergod.

De Letiense naam geit den weer, zjuus wie die van anger revere es de Dnepr, Dnjestr, Donets en Don, trök op de Iraanse tale van de Scythe en Sarmate of op die van de Oeas-Europese Kelte. Omdet zoeawaal 't Iraans es 't Keltisch Indo-Europese tale zeen, velt 't waord stroum, det zoeawaal in 't Aadiraans (Avestisch) es in 't Keltisch Danu klónk en beide volksstamme toet de Don en Donau ware doorgedronge, zien zjuuste etymologie neet mit zekerheid te achterhaole.

Veur 1763 waas de Pruse naam Tonach en later ouch Donaw. De hujige oetgank au stamp van 't Germaanse ouwe (reveer), det in 't Nederlands nag herkinbaar is in de väöle revere die Aa heite.

Gesjiedenis

In de zevendjen ieëw v.Chr. vore de Grieke van de Zwarte Zieë stroumopwers de Donau op, nao 't passere van Tomis, 't hujige Constanţa. Häör ontdekkingsreis indigdje bie de Iezere Paort, wo de Donau inkele tieëntalle kilometers lank door 'n nej revien ströimp en 't daodoor te geveerlik waerdje veur de Griekse sjeper om de reis veurt te zitte nao de zujelikke Karpaten en 't Servisch ertsgebergdje, aan de grens tösse 't hujige Roemenië en Servië.

Van 't jaor 37 toet de regeringsperiode van keizer Valentinianus I (364-375) vormdje de Donau, vriewaal vanaaf de brón toet aan de mónjing, de natuurlikke noeardoeasgrens van 't Romeins Riek. Deze grens kindje echter inkele óngerbraekinge wie bie de Val van de Limes in 259. Tegeliek waas de reveer de vaarroute veur zoeawaal 't leger es veur de beveurraojing van de aan de stroum gelaenge nederzittinge.

De euverstaek van de Donau nao Dacië lukdje pas in 101 nao de boew van 'n brök ter huuegdje van de stad Drobeta-Turnu Severin, kórtbie de Iezere Paort, en nao 't oetvechte van twieë veldslaag, in 102 en 106. De euverwinning op de Daciërs, aangeveurdj door Decebalus, di-j de provincie Dacia ontstaon, die in 271 weer verlaore góng.

In de neugendje ieëw waas de Donau de trekroute van 't Aziatisch herdersvólk de Magyare, die halt hele in 't hujige Hongarije en dao mit de daoral gevestigdje Slavische bevólking ónger Stefanus I van Hongarije 't Hongaarse keuninkriek stichdje.

Ouch de Route Charlemagne, dae tösse 1096 en 1099 tiedes d'n ieëste kruutstoch gebroek waerdje door 't leger van Godfried van Bouillon, leep langs de Donau van Regensburg toet Belgrado. Zón 340 jaor later noom 't Ottomaans leger dezelfdje waeg mer in taengegesteldje richting. De Donau waas veur de Törke de hoofroute veur de verplaatsing en beveurraojing van de truup tiedes häör veldtoch door Zuudoeas-Europa. De reveer maakdje 't veur de Ottomane meugelik om snel veuroet te gaon en in 't jaor 1440 begós de belegering van Belgrado, zón 2000 km stroumopwers. De stad veel echter pas in 1521 en inkele jaore later, in 1526, veroverdje 't Ottomaans leger 't keuninkriek Hongarije bie d'n ieëste Slaag bie Mohács. Aangezeen keuning Lodewijk II van Hongarije daorin omkwaam, waerdje Boheme en Slowakije (doe deile van Hongarije) door Ferdinand I, zwaoger van Lodewijk II, in 't Habsburgse Oosteriek ingelief. Hiemit waerdje de Donaumonarchie gebaore.

In 1529 bereikdje de Törke de paorte van Wene, in 't hert van Centraal-Europa, mer waerdje dao verslage. Zoea waerdje de Ottomaanse opmars langs de Donau 'ne halt toe gerope en vanaaf de twieëdje slaag van Mohács, in 1687, verlaore die stökske veur stökske terrein en invlood. De geleidelikke Törkse tröktrekking is groeatendeils trök te veure op Oosterieks-Hongaars initiatief, det zoea aan mach wón, ouchal waerdje 't tegeliekertied zelf oet 't Heilig Roeams Riek verdreve. Naeve Oosteriek bleef 't Ottomaans Riek dizzalneettemin ein van de veurnaamste politieke spelfigure op de Zuudoeas-Europese scène toet 't diffenetief verlees van de gebiede in de Balkan tiedes de Rössisch-Törkse Krieg (1768-1774) en de Balkankriege van 1912-1913. De Donau deendje zoea neet allein es militaire en commerciële slaagaor mer ouch es politieke, culturele en religieuze grens tösse 't Oeaste en 't Weste.

Verdraag

Achter de Twieëdje Waereldkrieg waerdje in 1946 'ne nuje regeling veur 't sjeepsverkieër aangenómme, dae de oet 1921 stammendje Akkeurd van Paries mós vervange. Al lenj aan de Donau, behalve de verlezers Pruses en Oeasteriek, nomen in 1948 deil aan de Conferentie van Belgrado. Bie d'n óngerteikening van de euvereinkóms waerdje ouch beslis det Oeasteriek leid van de dao opgerichdje Donaucommissie móch waere. Door verzat van de Sovjets kós de Bóndsrepubliek Pruses pas in 1998 toetraeje toet de Commissie, bekans 50 jaor nao de Conferentie van Belgrado. Nag ömmer regeltj de Donaucommissie de samewèrking tösje de Donaulenj bie de sjeepsvaartj.

In 1994 waerdje door versjillendje lenj de Conventie tèr Besjèrming van de Donau aangenómme, waat liedje toet d'n óprichting van de Internationale Commissie tèr Besjèrming van de Donau. Dees organisatie focus zich op de verbaetering en besjèrming van 't laefmilieu in en róndj de Donau.

Cultuurgesjiedenis

De op ein nao groeatste reveer van Europa haet in de culture van zien overstäöt väöl spaore achtergelaote. Naeve de talrieke saazje en legende höbben ouch sjrievers zich op de Donau geïnspireerdj, gaondje van Ovidius in de Aadheid toet Claudio Magris en Péter Esterházy aan 't ènj van de 20^en ieëuw. Ouch in Jean Auel zie wèrk speeltj de reveer 'n groeate rol, en zów ziene naam aafgeliedj zeen van 'n modergoddin. Meh ziene belangriekste echo vindj de Donau in de muziek, mit de beroemdje Wieënse wals van Johann Strauss jr., An der schönen blauen Donau op.314 es toppöntj. Strauss jr. componeerdje ouch 'ne snelle polka Vom Donaustrande op.356 en de wals Donauweibchen op.427 nag es ode aan de Donau. Ziene collega Carl Ziehrer brach 5 aan de Donau gerelateerdje wèrke oet: de polka-mazurkas Donauweibchen op.46 en Donau-Nixe op.427; de mars Wacht an der Donau! op.385 en de walse Donausegen op.446 en Von der Donau-zur Spree op.552. Franz Lehár zien An der grauen Donau-Waltz (Donaulegende) reflecteertj de crisis worin Oeasteriek in 1918 zat: 't is 'ne wals in mineur.

Geografie

Loup van de Donau.

De Donau is de einige groeate Europese reveer dae in oeastelike richting ströimp. Nao 2888 km beriek t'r de Zwarte Zieë via de Donaudelta, in Roemenië en Oekraïne. In taengestèlling toet anger revere waere de kilometers van de Donau stroumópwaers geteldj: 't officieel nólpöntj is de vuurtoeare van Sulina aan de Zwarte Zieëkös. Aangezeen de Donau óntsprink in 't Zwarte Woud en oetmóndj in de Zwarte Zieë, wuuertj de reveer in de Pruse vólksmóndj ouch waal Schwarzer Fluss (Zwarte reveer) genömp.

Tieën lenj höbbe toegank toet de Donau, wovan d'r 4 slechs aan einen over lègke. Dit zeen Kroatië, Bulgarije, Moldavië en Oekraïne. Gedoerendje 1070,9 km, of 37% van de totale lingdje, deentj t'r es staotsgrèns.

De biedraag per landj toet 't debiet van de Donau is de vólgendje: Oeasteriek (22,1%), Roemenië (17,6%), Pruses (14,5%), Servië (11,3%), Bosnië en Herzegovina (8,8%), Kroatië (6,4%), Hóngarije (4,3%), Oekraïne (4,3%), Bölgarije (3,7%), Slovenië (3,1%), Slowakije (1,9%), Tsjechië (1,2%) en Moldavië (0,7%). Bosnië en Herzegovina, Slovenië en Tsjechië lègke zèlf neet aan de Donau.

Aandeil van de Donaulenj
Landj	Totaal aantal km	Linkerover		Rechterover		Beiden euver
		km	%	km	%	km	%
Pruses	687,00	687,0	24	658,6	23	658,6	36
Oeasteriek	357,50	321,5	11	357,5	12	321,5	18
Slowakije	172,06	172,1	6	22,5	1	22,5	1
Hóngarije	417,20	275,2	10	417,2	14	275,2	15
Kroatië	137,50	0,0	0	137,5	5	0,0	0
Sèrvië	587,35	358,0	12	449,9	16	220,5	12
Roemenië	1075,00	1020,5	35	374,1	13	319,6	18
Bölgarije	471,55	0,0	0	471,6	16	0,0	0
Moldavië	0,57	0,6	0	0,0	0	0,0	0
Oekraïne	53,94	53,9	2	0,0	0	0,0	0
(Brón: Donaucommissie, Boedapes, jannewari 2000-mieërt 2004)

Rechterover		Donau- kilometer	Linkerover
Landj	Lingdje in km		Lingdje in km	Landj
Pruses	658,6	2888,77	687,0	Pruses
		2230,20
Oeasteriek	357,5
		2201,77
			321,5	Oeasteriek
		1880,26
			172,1	Slowakije
		1872,70
Slowakije	22,5
		1850,20
Hóngarije	417,2
		1708,20
			275,2	Hóngarije
		1433,00
Kroatië	137,5		358,0	Sèrvië
		1295,50
Sèrvië	449,9
		1075,00
			940,9	Roemenië
		845,65
Bölgarije	471,6
		374,10
Roemenië	374,1
		134,14
			0,6	Moldavië
		133,57
			53,9	Oekraïne
		79,63
			79,6	Roemenië
		0,00

Stej

De Donau ströimp ónger mieë door de volgende groeate stej:

Sigmaringen - Pruses
Ulm - Pruses
Ingolstadt - Pruses
Regensburg - Pruses
Straubing - Pruses
Passau - Pruses
Linz - Oosteriek
Krems an der Donau - Oosteriek
Wene - hoofstad van Oosteriek
Bratislava - hoofstad van Slowakije
Komárno - Slowakije
Komárom - Hongarije
Esztergom - Hongarije

Visegrád - Hongarije
Vác - Hongarije
Boedapes - hoofstad van Hongarije
Baja - Hongarije
Vukovar - Kroatië
Mohács - Hongarije
Bačka Palanka - Servië
Novi Sad - Servië
Belgrado - hoofstad van Servië
Smederevo - Servië
Drobeta-Turnu Severin - Roemenië
Vidin - Bölgarije
Lom - Bölgarije

Orjachovo - Bölgarije
Nikopol - Bölgarije
Giurgiu - Roemenië
Roese - Bulgarije
Călăraşi - Roemenië
Silistra - Bölgarije
Brăila - Roemenië
Galaţi - Roemenië
Tulcea - Roemenië
Izmajil - Oekraïne
Sulina - Roemenië

Zierevere

De Donau zelf ströimp door Pruses, Oosteriek, Slowakije, Hongarije, Kroatië, Servië, Bölgarije, Roemenië, Moldavië en Oekraïne, en zien zierevere breie dit stroumgebied nag wiejer oet mit Pole, Zwitserlandj, Tsjechië, Slovenië, Bosnië en Herzegovina, Montenegro, Macedonië en Albanië. 't Donaubekke haet 'n totaal oppervlakdje van 795.686 km².

De belangriekste zierevere van de Donau kómme van rechs, en den veural oet de Alpe. Sommige van dees zierevere zeen op zichzelf al belangrieke stroume. Zoeawaal in Tsjechië es in Servië is d'r 'ne ziereveer dae Morava hèt, mit dezelfdje etymologie. Van brón toet mónjing zeen de veurnaamste vertakkinge:

d'n Iller veur 70 m³/s
de Lech veur 200 m³/s
d'n Altmühl veur 22 m³/s
de Naab veur 49 m³/s
d'n Isar veur 174 m³/s
d'n Inn veur 735 m³/s
de Traun veur 150 m³/s
d'n Enns veur 195 m³/s
de Morava (Tsjechië) veur 110 m³/s
de Rába (Raab) veur 63 m³/s

de Váh veur 161 m³/s
de Hron veur 55 m³/s
d'n Ipel veur 22 m³/s
de Sió, aafveur van 't Balatonmaer, veur 39 m³/s
de Drau (Drava) veur 577 m³/s
de Tisza veur 794 m³/s
de Sava veur 1564 m³/s
de Timiş veur 47 m³/s
de Morava (Servië) veur 232 m³/s

de Timok veur 31 m³/s
de Jiu veur 86 m³/s
d'n Iskar veur 54 m³/s
de Olt veur 174 m³/s
de Jantra veur 47 m³/s
d'n Argeş veur 71 m³/s
de Ialomiţa veur 45 m³/s
de Siret veur 240 m³/s
de Proet veur 110 m³/s

De baoveloup van de Donau.

De Donau bie Fridingen, Pruses.

De Donau in Ulm, Pruses.

De Donau in Regensburg, Pruses.

Vereiniging van de Inn, Donau en Ilz in Passau, Pruses.

Krems an der Donau, Oeasteriek.

De Donau in Wieëne, mit op de achtergróndj de UNO-City.

Donauover in Bratislava, Slowakije.

Esztergom, Hóngarije.

De Donaukneen bie Visegrád, Hóngarije.

Zich euver Boedapes, Hóngarije.

Batina, Kroatië.

De Donau bie Belgrado, Servië.

Golubacvesting, Servië.

Iezeren Paort, Roemenië.

De have van Orjachovo, Bölgarije.

Pruses

De Donau óntsteit eigelik op 1,4 km tèn oeaste van Donaueschingen door de samevlöiing van twieë oet 't Zwarte Woud kómmendje reveerkes, de Brigach en de Breg. Te Donaueschingen zèlf is d'r ouch nag 'ne "Donaubrón", zoeadet t'r 3 Donaubrónne zeen. De brón van de Breg bie Furtwangen geldj óngertösje es officieel ómdet 't 't wieds eweg is vanne mónjing.

De watersjeiding mit de Rien verlöp zieër grillig, waat veur e belangriek deil samehank mit de óntwikkelingsgesjiedenis van beide revere. De stroumgebiede in Zuudpruses griepe op versjillende plaatse inein.

Van de brón toet aan de Oeasteriekse grens lègk de Donau in Pruses 687 km aaf en is daomit de op twieë nao groeatste reveer van 't landj. Aan zien overs lègke groeate stej wie Tuttlingen, Sigmaringen, Ulm, Neu-Ulm, Ingolstadt, Regensburg, Straubing en Passau. Vanaaf Kelheim wuuertj de reveer bevaarbaar.

Rechse zierevere zeen:

de Iller, in Neu-Ulm
de Lech, bie Marxheim (tèn oeaste van Donauwörth)
de Isar, bie Deggendorf
de Inn, in Passau

Linkse zierevere zeen:

de Wörnitz, in Donauwörth
de Altmühl, nao Kelheim
de Naab en de Regen bie Regensburg

'n Bekèndje zin is Iller, Isar, Lech und Inn fließen rechts zur Donau hin; Wörnitz, Altmühl, Naab und Regen kommen ihr entgegen. Daomit waere in 't ieëste deil van deze riem mitein de belangriekste zierevere vernömp. Zelfs de groeatste linkerziereveer, de Naab, brink mit 40 m/s mer half zoeaväöl water aan es de kleinste rechterziereveer, de Iller. Ouch mónje talrieke kleinder ziereveerkes oet in de Donau, wie de Riß, de Roth, de Große Lauter, de Blau, de Günz, de Brenz, de Mindel, de Zusam, de Schmutter, de Paar, de Abens, de Große Laber, de Vils of Ilz, de Erlau en de Ranna.

Tösjen Immendingen en Tuttlingen verluus de reveer in de Donauversickerung zoeaväöl water in de karsgebiede det ze gemiddeldj 77 daag per jaor druuegvèltj. Dit water vlöitj óngergrónds euver 'ne aafstandj van 11 kilometer óm trök aan de oppervlakte te kómme es Aachquelle. Deze vlöit aaf nao 't Bodenmaer, zoeadet 't water van de Donau zoeawaal in de Zwarte Zieë es in de Noeardjzieë terechkömp.

In Passau mónje van links ieëst de Ilz en e bietje wiejer van rechs de Inn in de Donau oet. 't Alpewater van de Inn is greun, det van de Donau blauw en 't oet moerasgebiede kómmendje water van de Ilz zwart, wodoor de Donau nag e stök nao de samevlöiing die drie kleure oetsleit. 't Vèltj op wie strang 't greun water van de Inn det van de Donau kleurtj. Naeve 't soms zieër groeate debiet van de Inn, hank dit veurnamelik same mit 't groeate versjil in deepdje tösje de twieë revere (Inn: 1,90 maeter, Donau: 6,80 maeter). De Inn bevat denwaal op jaorgemiddeldje zon 5% mieë water es de Donau zelf. Dit höidzakelik door 't sterk hoeagwater van de Inn tiedes 't döiseizoen in de berg, terwiel de Donau 'n dudelik constanter debiet aanwies – 't brink gedoerendje de meiste tied per jaor (zeve maondje, oktober toet april) mieë water mit zich.

Belangrieke boewwèrke langs de Pruse Donau zeen in 't biezönjer de aersabdie Beuron (Erzabtei Beuron), 't slot van 't vorstegeslach Hohenzollern in Sigmaringen, de gotische Munster van Ulm (Ulmer Münster) mit de hoeagste kèrktore tèr waereldj (161,6 m), de kórt aan de over gelaenge Weltenburgabdie (Abtei Weltenburg) en de Bevriedingshalle (Befreiungshalle), beide in de buurt van Kelheim, de Stein Brögk (Steinerne Brücke) en Sint-Petersdom in Regensburg en 't Walhalla bie Donaustauf.

Oeasteriek

Gein inkel landj wuuertj zoea sterk mit de Donau geassocieerd es Oeasteriek. Dit kömp ónger mieë door de bekindje wals An der schönen blauen Donau (door Johann Strauss jr.) en de bienaam Donaumonarchie veur de Oeasteriek-Hóngaarse dóbbelmonarchie, aangezeen de Donau euver 1300 km door 't destiedse gróndjgebied ströimdje. In 't hujig Oeasteriek blief dao slechs zon 350 km van euver en zoea is 't landj gezak toet óp de 6e plaats in 't rieke van de veurnaamste Donaulenj. Desalneettemin watertj bao 't gans gróndjgebied aaf in de Donau (en dös ouch in de Zwarte Zieë). Inkel de deilstaot Vorarlberg watertj groeatedeils aaf in de Rien (nao de Noeardjzieë), e zieër klein gebied in de noeardjwèshook van Neder-Oeasteriek (Waldviertel) in de Lainsitz (< Moldau < Elbe < Noeardjzieë) en e nag kleinder deil van Opper-Oeasteriek (Mühlviertel) in de Moldau.

Óngeveer halfwaeg tösje 't Pruse Passau en 't Oeasteriekse Linz lègk de Schlögener Schlinge, 'ne meander dae de Donau kórt rechsómkieër deit make. 'n 70-tal km nao de Pruse grens lègk aan beide overs den Linz, de derde groeatste stad van 't landj.

Veurbie Mauthausen, Enns (wo de gelieknamige ziereveer oetmóndj) en Grein (wo de Donau zie deepste pöntj aanwies in Oeasteriek), bereik de reveer nao óngeveer 90 km de stad Melk mit zien bekèndje abdie. Vervólges ströimp t'r amper 35 km door ein van de sjoeanste Donauvalleie, de Wachau, die van Dürnstein toet Krems an der Donau reik. Dit gebied steit geklasseerdj es UNESCO-Waerelderfgood. Aansloetendj doorkruuts t'r de Tullnerfeldvlakdje.

't Is al bao aan de Slowaakse grens det de Donau door de höidstad Wieëne ströimp. Wieëne waas gedoerendjen ieëuwe de groeatste en belangriekste van al Donaustej, meh mót dees óngersjeiding óngertösje mit Boedapes en Belgrado deile. De reveer maakdje van de stad e veurnaom hanjelscentrum, en toet op vandaag is de Donau 'n belangrieke hanjelsroute tösje 't veurmalig Oeasblok en Wès-Europa. d'r Waere ingenieuze wèrke oetgeveurdj óm de gevólge van euverstrouminge in Wieëne te bepèrke.

Belangrieke rechterzierevere zeen:

de Traun, in Linz
de Enns, bie Enns
de Ybbs, bie Ybbs an der Donau
de Traisen, bie Altenwörth
de Wien (Wienfluss), te Wieëne
de Schwechat, tèn oeaste van Mannwörth

Van links kómme:

de Aist, bie Schwertberg
de Kamp, bie Krems an der Donau

In Oeasteriek lègke elf waterkrachcentrales op de Donau. De Internationale Commissie ter Besjerming van de Donau (Internationale Kommission zum Schutz der Donau) haet häör zetel in Wieëne en haet es óngerwerp de besjerming van 't laefmilieu van 't Donaubekke.

Slowakije

Wo de Morava in de Donau (Dunaj) oetmóndj, geit de Donau, nao hieël ef de Oeasterieks-Slowaakse grens gevormp te höbbe, Slowakije binne. Slech e 45-tal km nao Wieëne lègk op de linkerover de Slowaakse höidstad Bratislava, mit moderne oetbreidinge aan de euverkantj. Achter Bratislava vormp t'r de grens mit Hóngarije.

Ómdet de Donau ömmer de Slowaakse zuudgrens vólg (oetgezönjerdj in Bratislava), kómme alle Slowaakse zierevere van links. De veurnaomste daovan zeen:

de Morava (Pruus: March), dae ieës de de Oeasterieks-Tsjechische en daonao de Oeasterieks-Slowaakse grens vormp toet t'r in Devín oetmóndj in de Donau, mit aan de euverkantj Hainburg in Oeasteriek. De Donau ströimp den ef gans door Slowaaks gróndjgebied.
de Váh (Pruus: Waag, Hóngaars: Vág), de lankste Slowaakse stroum, in Komárno, e centrum van de Hóngaarse minderheid in Slowakije, mit aan de euverkantj de Hóngaarse stad Komárom. De twieë stadsdeile waere gesjeide wen de Donau in 1921 de Slowaaks-Hóngaarse grens waerdje.
de Hron (Pruus: Gran), in Štúrovo, mit aan de euverkantj de Hóngaarse stad Esztergom.
de Ipeľ (Pruus: Eipel, Hóngaars: Ipoly), dae gedoerendje 140 km de noeardjoeastelike Slowaaks-Hóngaarse grens vormp, toet t'r in 't kleinder stedje Chľaba oetmóndj in de Donau, mit aan de euverkantj van de Ipeľ 't Hóngaarse Szob (tösje Esztergom en Vác, 't begin van de Donaukneen).

Hóngarije

Nao de mónjing van de Ipeľ (Hóngaars: Ipoly) verleut de Donau (Duna) bie Szob de Slowaakse grens en waere beide overe Hongaars. Kórt daoróp dwinge de Börzsöny- en Pilisberg de reveer in 'ne rechheukige bóch nao 't zuje óm zoea de fameuze Donaukneen bie Visegrád (Pruus: Plintenburg) te vorme. Zoea óngerbrèk t'r zeine loup van wès nao oeas óm 500 km strik nao 't zuje te vlöjje.

Nao zoea 40 km ströimp de Donau door de Hongaarse höidstad Boedapes, die mit zie 1,8 miljoen inwoeaners de allergroeatste stad aan de loop vanne Donau is. Hie verleut t'r den 't Hongaars middelgebergdje en geit t'r de Groeate Hongaarse Leegvlakdje (Hongaars: (Nagy-)Alföld) binne, wovan d'r de wèstelike grens vormp. De reveer is inmiddels zoea breid det veurbie Boedapes nammeh twieë brögke zeen. Nao talrieke kleinder stej wie Dunaújváros (Donauneustadt), Baja (Frankenstadt), Paks (Paksch) en Kalocsa (Kollotschau) verleut de Donau kórt nao Mohács Hongarije en vormp wiejer de grens tösje Kroatië en Sèrvië.

Belangrieke zierevere (al van rechs) die in Hongarije oetmónje zeen:

de Leitha (Hongaars: Lajta), dae toet 1921 de grens tösjen Cisleithanië en Transleithanië en later respectievelik Oeasteriek en Hongarije vormdje. Hae kömp in Győr de (zesdje stad van Hongarije) van links mit de Rába same.
de Rába (Pruus: Raab), kömp bie Győr same mit de Leitha óm de Mosoni Duna te vorme en zoea 15 km wiejer oet te mónje in de Donau.
de Sió, de aafveur van 't Balatonmaer, dae inkel kilomaeters tèn oeaste van Szekszárd oetmóndj in de Donau.

De Donaucommissie haet ziene zetel in Boedapes.

Kroatië

Mit 'n totaal lingdje van 137 km haet Kroatië nao Moldavië en Oekraïne 't kleinste stök Donau (Dunav) óp zie gróndjgebied. Dae ströimp óp 't drielanjepöntj veurbie Mohács mit Hongarije en Sèrvië bie Batina 't landj binne en vormp vandao-oet de natuurlike grens tösjen Kroatië en Sèrvië.

De belangriekste Kroatische stad aan de Donau is Vukovar (Pruus: Wulkoburg). 't Leep tiedes de krieg mit Sèrvië zwaor sjaaj óp.

Aangezeen de Donau ömmer óp grens löp, kinne Kroatische zierevere allein van rechs kómme. De belangriekste is de Drau (Kroatisch: Drava), nao de Tisza de twieëdslankste ziereveer van de Donau, dae zoea 20 km veur zien mónjing door Osijek (de veerdje stad van 't landj) passeertj.

Sèrvië

Vanaaf Bezdan (taengeneuver 't Kroatische Batina), zjuus veurbie de grènsj mit Hóngarije, vörmp de Donau (Дунав) de noeardj-zuudgrènsj tösje Kroatië (rèchterover) en Servië (linkerover). Zoea 25 km wiejer lègk ane Sèrvische kantj de havestad Apatin, die toet de Twieëdje Waereldkrieg bao oetsloetendj door "Donauzwaben" (in de 18^en ieëw geïmmigreerdje Pruse) bevólk waas en toet den Abthausen hoot. Bie Vukovar in Kroatië nömp t'r zien traditioneel zuudoeastelike stroumrichting, wovan d'r sins de Donaukneen in 't noearje van Hóngarije waas aafgeweke, wieër aan en geit get wiejer bie Bačka Palanka Sèrvië in.

Wiejer stroumaafwers passeertj de Donau Novi Sad (Нови Сад), de óp ein nao groeatste stad van 't landj, wo in 1999 tiedes NAVO-bombardemènte tiedes de Kosovokrieg alsdrie de brögke verlaore gónge. De zès daorópvólgendje jaore verleep 't verkieër tösje beide stadsdeile via 'n pontonbrögk. Aangezeen die meh drie kieër per waek waerdje geäöpendj, waas dit de belangriekste hindernès veur 't sjeepsverkieër óp de Donau. Sins de hèräöpening van de Vrieheidsbrögk óp 11 oktoeaber 2005 is de reveer wieër óngehinderdj bevaarber.

75 km wiejer bereik de Donau ein vanne aajste nederzèttinge aan zien overe, Belgrado. Al 7000 jaor bewoeandj, en noe mit 1,7 miljoen inwoeaners achter Boedapes en Wieëne de óp twieë nao groeatste Donaustad. De kèrn van de stad wuuertj gevórmp door de imposante Kalemegdanvèsting óp 'n rots aan de mónjing van de Sava.

Den ströimp t'r veurbie de rewien van de vèsting Golubac en geit den door de Iezere Paort (Гвоздена). Vervólges vörmp t'r de grènsj tösje Sèrvië en Roemenië toet de Djerdap-stuujdam. Aan Sèrvische kantj lègk 't Nationaal Park Djerdap (sins 1974, 63.608 ha).

Linkerzierevere zeen:

de Tisza (Pruus: Theiß, Sèrvisch: Тиса), de veurnaamste ziereveer van de Donau en na deze óp ein nao groeatste reveer van Hóngarije en Sèrvië. Hae móndj oet bie Titel, halfwaeg tösje Novi Sad en Belgrado, in Centraal-Vojvodina in Sèrvië.
de Timiş (Тамиш), in de industriestad Pančevo (Панчево), zjuus veurbie Belgrado.

Rèchterzierevere zeen:

de Sava, in Belgrado.
de Morava, bie Smederevo (Смедерево), halfwaeg tösje Belgrado en de Roemeense grènsj.
de Timok, 'n klein reveerke det de lèste 15 km veur zien mónjing de grènsj tösje Sèrvië en Bölgarije vörmp, en dös óp 't drielanjepöntj mit Roemenië bie Prahovo, oetmóndj in de Donau.

Bölgarije

De Donau markeertj gedoerendje 500 km de noeardgrens van Bölgarije (rechterover) mit Roemenië (linkerover). d'r Lègk mer ein brögk, die sins 1954 de groeatste Bölgaarse Donaustad Roese verbindj mit 't Roemeense Giurgiu. Óndanks 't lank stök langs de grens en óndanks 't feit det t'r de einig bevaarbere reveer van 't landj is, haet de Donau veur Bölgarije euver 't algemein slechs economische beteikenis veure lokaal hanjelsvlaot. Dit kömp door de lègking in 't dönbevólkdje, oeters noearje van 't landj.

Van de 12 Donauhaves óp Bölgaars gróndjgebied zeen de belangriekste die van Vidin, Lom, Orjachovo, Nikopol, Svištov, Roese en Silistra. In Svištov beriek de Donau 't zudelikste pöntj van ziene loup. Dao rich t'r zich weer waat richting noeardjoeaste en verleut zoea 200 km wiejer Bölgarije bie Silistra.

Doordet de Donau de noeardjgrens van Bölgarije vormp, kómme alle zierevere die d'r oetmónje van rechs. De belangriekste zeen:

de Iskar (Искър), taengeneuver Roemeense Corabia.
de Jantra, zoea 15 km nao Svištov (Свищов).

Roemenië

Mit 1075 km, 'n dèrdje van de totaal lingdje van de Donau, is Roemenië van wied oet 't belangriekste Donaulandj. Bie 't aankómmen oet Sèrvië ströimp t'r langs de grènsj in zuudwèstelike richting door 't Banatgebergdje, 'nen oetlouper van de Transsylvanische Alpe. Veurbie Orşova ströimp t'r door de bekèndje Iezere Paort, die toet de damwèrke in de jaore '70 't gevieërlikste stök van de Donau waas. Daorachter lègk de stad Drobeta-Turnu Severin. Den maak de reveer 'n bóch nao 't zuje en passeertj Gruia, Pristol, Cetate en Calafat. Vervólges rich t'r zich wieër nao 't oeaste en vörmp gedoerendje 500 km de grènsj mit Bölgarije.

Zoea ströimp t'r door de stej Dăbuleni, Corabia (mit aan de euverkantj de mónjing van de Iskar), Turnu Măgurele, Zimnicea (mit aan de euverkantj de mónjing van de Jantra), Giurgiu (mit aan de euverkantj 't Bölgaarsje Roese), Olteniţa, wo de Argeş oetmóndj, en Călăraşi (óp zietak). Hiej maak de Donau 'ne bóch nao 't noearje en vörmp de wèstelike grènsj van de Dobroedzja. Hae ströimp door Cernavodă, Topalu, Hârşova, Giurgeni en Gropeni en later langs de binnehaves van Brăila en Galaţi. Zoea 15 km wiejer maak t'r 'ne lèsten bóch nao 't oeaste en vörmp de grènsj mit Oekraïne wo d'r nag door Tulcea en Pardina ströimp veur d'r zich vertak in de Donaudelta, e zieër waersvól natuurgebied. De noeardelikste erm daovan blief es grènsj dene.

Alle Roemeense zierevere van belang kómme van links. Dit zeen:

de Jiu, móndj e paar kilomaeter stroumópwers van 't Bölgaarsje Orjachovo (Оряхово), det aan de angeren over lègk, oet in de Donau.
de Olt, móndj oet bie Turnu Măgurele, mit aan de euverkantj Nikopol in Bölgarije.
de Argeş, dae bie Olteniţa oetmóndj in de Donau. Hae vereinig zich zoea 15 km ieëder bie 't dörpke Budeşti mit de Dâmboviţa, dae door Boekares ströimp.
de Ialomiţa, zjuus veurbie Hârşova, zoea 65 km veur de stad Brăila.
de Siret, dae kórt veur Galaţi oetmóndj in de Donau. Nao de Proet is de Siret de veurnaamste reveer van de Roemeense provincie Moldavië.
de Proet, mit zie 953 km de óp ein nao langste ziereveer van de Donau. De Proet vörmp de ganse oeasgrènsj van Roemenië mit Moldavië. De mónjing bevindj zich 10 km tèn oeaste van Galaţi, 'n belangrieke binnehave.

Moldavië

Van al overstate haet Moldavië wiedoet 't kleinste stök Donau (Dunărea). Hae ströimp 't landj binne nao de mónjing van de Proet bie 't Moldavisch grensdörp Giurgiuleşti, in 't zudeliks pöntj van 't landj. Oorspronkelik doerdje dit slechs 340 maeter, waar 't neet det Oekraïne bie 'n gróndjoetwisseling in 1999 Moldavië 230 maeter extra aanbood en zoea 't totaal Moldavisch stök op 570 maeter brach. 't Landjómslaote Moldavië maak van de gelegeheid gebroek óm d'r 'n have te boewe en zoea zien aafhankelikheid van anger lenj te verkleine. De boew van 'ne aoljeterminal begós in 1996 en waerdje aafgewerk in 2006.

De Proet is de einige Moldavische ziereveer en vormp de ganse oeasgrens mit Roemenië.

Oekraïne

Naodet de Donau (Дунай /Dunay) Moldavië verleut, splits t'r zich nao de Roemeense stad Tulcea in drie tek. De noeardjelikste, de Chilia, vormp de grens tösje Roemenië en Oekraïne en is ouch de belangriekste aafwatering; 63% van 't water ströimp d'rdoor nao de Zwarte Zieë. De veurnaomste Oekraïense stej aan de Donau zeen Izmajil (Ізмаїл), Kilia (Кілія) en Vilkovo (Вілкове). Nao Kilia is de Chiliatak genömp. De anger twieë tek, de Sulinaërm en Sfântu Gheorghetak stroume door Roemenië.

In Vilkovo begintj 't controversieel Bystrojekanaal, det 'n snel verbinjing (бистрий /bystryj = "snel" in 't Oekraïens) mós lègke tösje de Donau en de Zwarte Zieë. Dae vaarwaeg zów den gans ónger Oekraïense controle lègke en de sjeepvaartkóste drökke. Ónger internationale drök waerdje de planne in juni 2005 tiedelik stilgelag. 't Projek zów groeate ecologische sjaaj toebringe in de 800.000 ha groeate Donaudelta, wovan zon 120.000 ha Oekraïens is.

Donaudelta

Satellietfoto vanne Donaudelta.

De Donaudelta (Delta Dunării in 't Roemeens) is mit 'n oppervlakdje van 3446 km² de groeatste Europese reveerdelta. De delta bevindj zich groeatendeils in Dobroedzja, Roemenië; 'n kleiner deil lik in Odes'ka oblast', Oekraïne. 't Gebied is riek aan bosse, maere, moerasse en dune, mit ströimkes en geule die oetmónje in de Zwarte Zieë. Mieër es 1200 versjillende plante, 300 saorte veugel en 45 saortn zeutwatervisse kómme d'r veur. 't Gebied is 'ne belangrieke trekhalte en bröiplaats veur veugel.

De delta is óngerdeil van 't Miens en Biosfeerprogramma van de UNESCO en steit op de Waerelderfgoodlies. Ongeveer 2733 km² natuurgebied wuuertj besjermp en mieëdere kwetsbare stökke zeen geslaote veur 't publiek.

d'r Wone ongeveer 15.000 miense, die door de visserie en de landjboew in häör laevesóngerhaaj waere veurzeen. Hiebie wuuertj gebroekgemaak van traditionele houtere kajaks. 't Euverdeil van de inwoners zeen Roemene mer d'r is ouch 'ne omvangrieke gemeinsjap van Lipovane. Dit zeen afstammelinge van Russe die de Aaje Rite aanhónge en in 1772 vlöchte veur 't regime van tsaar Peter de Grote om godsdeenstige vervolging te veurkómme. 't Belangriekste centrum van Lipovaanse gemeinsjap in 't Oekraïense deil van de Donaudelta is Vilkove.

Eder jaor wuuertj de delta 40 maeter breier, es gevolg van 't alluvium det door de Donau langs de reveer wuuertj gedeponeerdj. Dit maak de delta oeters dynamisch.

Economie

Sjeepvaart

Bulkcarrier op de Donau bie Linz.

Vanaaf Kelheim, efkes veur Regensburg, op bao 500 km van ziene brón, wuuertj de Donau de kómmendje 2415 km toet aan ziene mónjing bevaarber. De äöpening van 't Rien-Main-Donaukanaal in 1992 beteikendje 'ne nuje stimulans veur de sjeepvaartj. d'r Äöpendje zich ömmers 'ne nuje vaarroute van de Noeardzieë, via de Rien en de Main, mit de Zwarte Zieë. Zoea waerdje haves en industriegebiede es Rotterdam, Antjwèrpe en 't Roergebied mit Zuudoeas-Europa verbónjen. Ouch waerdje in 1984 't 64 km lank Donau-Zwarte Zieëkanaal geäöpendj, wodoor me neet mieë door de Donaudelta hoof te varen óm de Zwarte Zieë te bereike, meh 350 km kin aafsnieje.

Veur 't varen op de Donau is d'r 'n apaart Donaupatent nuuedig. Dit wuuertj allein verkrege nao 't aaflègke van 'n exame det deper ingeit op óndeepdje, plaatse, ströiminge e.d. Nao äöpening van 't Main-Donaukanaal haet de Belgische cartograaf (en aadsjipper) Pierre Verberght de gehele Donau in kaart gebrach veur de sjeepvaartj. Dees kaarte waeren op hieël väöl sjeper gebroek.

Vanoet Nederlandj wuuertj d'r väöl èrs, vieëvoor, magnesiet en zaat nao de Donau gebrach. En den veural nao Pruses, Oeasteriek en Hongarije. Vanoet dees lenj kómme d'r weer väöl landjboewproducte trögk wie maïs, zónnebloompitte, gèrs, kuuelzaod e.d.

E binnensjeep haet óngeveer 14 vaardaag nuuedig van Rotterdam nao Boedapes. Dit is aafhankelik van waterstenj.

Van de Donau is 't Pruse gedeildje èrg slech bevaarber. Dit veural op 't trajek Straubing - Vilshofen. (graofwaeg tösje Regensburg en Passau) Dit gedeildje zów wiejer gekanaliseerdj mótte waere door sluus, zoeadet d'r 'ne gegarandeerdje deepgank gerealiseerdj wuuertj. Allein haje milieubewaeginge dit veuresnag mit succes taenge. Gevólg is waal det väöl verveur op dit trajel euver de waeg geit.

Daonaeve zeen d'r op e taal aan toeristisch interessante trajecte van de Donau ouch passageersdeenste en cruisevaarte, wie Passau-Wenen-Boedapest.

Waat betröf de Donausjeepvaartj, wuuertj de reveer opgedeildj in drie deiler:

de Hoeage Donau van Kelheim toet Komárom
de Midde Donau van Komárom toet Drobeta-Turnu Severin
de Lege Donau van Drobeta-Turnu Severin toet de mónjing

Visserie

De Donau is oeters riek aan vis. In de Donau kin karper, zalm en steur gevónje waere. Ouch zeen d'r genóg anger saorte, wie maerval. d'r Wuuertj ouch väöl in de zierevere van de Donau gevis, wie in de Tisza of de maerkes d'rnaeve. In Roemenië speeltj de Donauvisserie 'n erg belangrieke rol. In de Donaudelta is d'r vis in euvervlooj. Veur de Lipovane die in de Donaudelta laeve is de visvangs häör einige brón van inkóms.

Toerisme

Naeve vistoerisme, zeen d'r ouch campings, hotels of vankantiewoninge aan de Donau mit anger doele. d'r Zeen versjillende fietsroutes in Midde-Europa, worónger de Donauraadwaeg of Donauroute. Dees route is 950 km lank en löp aan waerszieje van de Donau. d'r Zeen zelfs speciale "fietshotels" aangelag. Op de grens mit Servië en Roemenië is t'r de Iezere Paort. De Iezere Paort is 'n kloufdaal van de Donau det in rume zin 'n trajek van 134 km lingdje omvat. d'r Waere vaartochte georganiseerdj in de Iezere Paort. Ouch de Donaudelta is hieël toeristisch. Me kömp t'r veur vaartochte of de visserie.

Donaueschingen is ouch 'n väölbezóchdje plaats vanwaenge de samevloojing van de twieë 'Donaubrónne'.