Cramignon

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Èèsjdes. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

De Cramignon (Waols: Cråmignon) is ‘nne traditionele dans dea is ongsjtoeën ien de regio Lùk, Belsj. De dans wird gedanst ien de plaotse ten noerde van Lùk, zoe es Visé, Hermalle, Daolh'm, Haccourt, Heure-le-Romain, Glons, Houtain, Slins, Hallembaye, Nivelle, Ternejje, Cheratte, Rukkelinge-aon-de-Jeker, Bitsinge, Boirs, Wonck, Èbe-Aemaol, Saint-Remy, Saive en ien ’t Jekerdal. Aog besjteat d’r ‘nne Cramignon ien Xhoris, ien ’t zujde van diszelfde provincie. Ten slotte wurd de Cramignon aog gedanst ien Nederland en waol ien de plaotse Èèsjde, Tebannet, Maer, Misj, Norbik, Se-Gietere en Oêsj-Maorend.

De Cramignon of rèj

De Cramignon is ‘nne rèjdans oe bie de jonges en de meadskes, zoeväöl mäögelik um en um, zich bie de hand pakke en al huppelend en zigzaggend op de blij klanke van de cramignonmeziek doer de sjtraote trikke. Es ’n sjlingerende zigzaggende kitting van luj baont de Cramignon zich doer ’t dörrep. Ien ’t Oêsj-Limburgs wurd d’r ieder van ‘nne “rèj” gekald dan van ‘nne “Cramignon”. Mit de Cramignon of rèj wurd de meziek en de dans bedold. Altied op ’t tempo van de 2/4 en 6/8 maotsoert. Sommige Waolse en Limburgse melodieën lieke zoeveul op ean dat ze zongder twiefel teruk koeëme oet dezelfde bron. De huurs direct de historische band tusse bevuurbeeld La Daye, welke ien Haccourt, Hermalle, Èbe en Aemaol gesjpeult wurd, en de rèj die de ienwoeners van Maer en de Èèsjderse buurtsjappe Hoeg-Kâsjtert en Lieg-Kâsjtert kinne es D’n Os.

Ien de Waolse én Limburgse dörrepe geat de kapitejn van ’t jonkhèèd (li capitinn’ of mineû) vuurop ien de rèj, mi tien eng hand ’n boekit blomme, vreuger ‘nne sjtek (bordon), en mit de andere hand trikt hear mit zing rèjmejd (li filyète) de sjlaolommende kitting van luj achter zich aon. Èèsjde, die vief versjillende buurtsjappek kint (Breusj, Èèsjde-centrum, Sjtaosie, Hoeg-Kâsjtert en Lieg-Kâsjtert), Misj en Oêsj-Maorend vurme n oetzungdering: dao geat de rèjmejd vuurop. Ien de Waolse dörrepe is de litsjte van de sjlinger li cowe; “de sjtart”: ’n rol vuur de luutenant van de jonkhèèd, zjwejjend mit de blomme ien zing rechterhand.

Ien Wallonië geun de jonges geklejd ien galakosjtuum en de meadskes ien prachtige, kleurrieke jurke. Vol trots presenteren de jonge paore zich aon t dörrep, oenao de Cramignon begint, oet volle boersj de leedsjes mit te zinge. Bie de Waolse Cramignons sjpeult ’t leed ’n prominentere rol dan aon de Nederlandse kant van de Maos. Dao wurd mèr op ;’n paor Cramignons gezonge en besjteat de tekste oet frasen zongder beteakenis die es lutchtig motte wurre opgevat.

Aon de Nederlandse kant vurme de melodieën van de Cramignon mèr ’n kleng repetoire. Alles bie’ean ongevear twingtig melodieën, oevan per dörrep mèr ’n sjtuk of vijf gesjpeult wurre. Echte partijje besjteun d’r neet; de Cramignons wurre op ’t gehuur gesjpeult en de nuj muzikante liere al sjpuëlende van de awwere lede van de hermenie. De muziek is sjteeds van de ene op de andere generatie doergegeave. Immaterieel erfgood pur sang dus. Ze hebbe geng echte naome, sjlechts inkele rèjje wurre mit ‘nne titel aongekondigd, zoe es Sjtukske Sjeenk of Jeannitteke. Aog zien ze sjtuk vuur sjtuk anoniem. Ien Wallonië geun de leedsjes miesjtal neet mie uever de leefde zoe es oersjpronkelik ’t geval waor (Les Coqs), mèr zien ze dikker satirisch bedold, gericht op de Cramignon van de andere kleur (Vîve lès Rodjes, La Paskèye) of vinge zie hun oersjprong ien de Waolse folklore (C’est des Canailles, Fré Hinri of Lès Poyètes).

Ien Nederland besjteat de treditie van de Cramignon nog ien ’t uutersjte zujde van Zujd-Limburg, ien de dörrepe Èèsjde, Tebannet, Mear, Misj, Norbik, Se Gietere en Oêsj-Maorend, allemaol aon of kortbie de Belsje grens geleage. Aon de Belsje kant leaft de Cramignon nog volop ien Basse-Meuse, de sjtrieëk ten noerde van Lùk langs de Maos, vuural ien de dörrepe in de valleie van de Maos, de Jeker en de Bolland.

Oersjprong

’t Woerd “Cramignon” is ād; v’r koeëme ’t al ien de 16de ieuwse Lùkse gesjrifte tieëge. Ien ’t Ād-Frans is cramillon ’n haol: ’n vuurwerp dat ien de sjow hong en oemit de keatel hoeger en lieger boeëve ‘t vuur kos wurre gehange. Dea haw de vurm van ’n zeag mit groete tan oemit gemaekelik de zigzaggende beweaging van de dans te herkinne is. Pas veul laoter weerd aog de begeleidende meziek “Cramignon” genumd. Dit gebäörde ien Lùk ien de twiede helft van de 19de ieuw wienie sociëteiten wedstrijden oetsjraove vuur cramignonleedjes.

Roeje en Blawwe

Vanaof de 19de ieuw ontwikkeld de Cramignon zich aon de boeëve- en ongderoever van de Maos ien twie versjillende sjtruminge. De liberale wille mier invlood van de uëverhèèd op de saomeleaving en ’t ongderwies. Dit ten kosjte van ’t gezag van de kathelieke geasjtelikhèèd en d’r ongtsjteat n botsing, die zich vuural manifesteerde met de Belsje Sjaolsjtrejd (1879-1884). Ien dizze sjtrejd ongtsjtong flinke competisie tusse twie kampe; de Roeje en de Blawwe. De roeje (kleur van ’t hèlige hart), de partej van de traditionele kathelieke en ‘dikke’ boere, verzitte zich tieëge de nujje liberale ideeën van de Blawwe (kleur van de Hèlige Maogd). Ien de processie drooge de Blawwe waol ’t beel van de Hèlige Maogd, want ’t bleve netuurlijk waol kathelieke.

Tieëgewoerdig weate lede van de versjillende verejnigingen diks neet mie de oersjpronk van hun fête en de beteakenis van de kleuren. Ze zien roed of blaw volges femilietredities of doer vrunsjap, en neet basis van politieke uëvertuiging.

De pasjtoer

Ontdanks de elitair getinte Lùkse sociëteiten hebbe geprobeerd de Cramignon te doen herleave doer ’t volkskundig karakter te benaodrukke, wurd ‘r aon ’t eind 19de ieuw en begin 20ste ieuw bie de jeugd sjteeds minder populair. De jongere danse leever op de moderne wals en galop. Rongd 1900 zien ‘t de pasjtoers op ’t platteland die de Cramignon ‘nne sjtimulans geave um zoe de ‘verdorve’ intiemere danse te ontmoodige. Daodoer uëverleifde de Cramignon ien de behawwende dörrepe en verdween ‘r ien de vuuroetsjtreavende sjteaj Lùk en Mesjtreech. De bemeuienis van de pasjtoer is nog te herkinne ien de tradities van Èèsjde: dao leidt heir zelfs effekes de rèj, vuurdat heir ’t rèjboekit teruk geaft aon de rèjmejd.

Rèjje mit de bronk en de kearmis

Terwijl ien Wallonië de Cramignon wurd gedanst mit de kearmis van de patroenhèligge van de parochie – miesjtal op de zongdig en/of op maondig en deinsjdig – kumpt de rèj ien de Zujd-Limburgse dörrepe tot leave mit de Bronk-kearmis, bie de fête rongdum de sacremingtsprocessie die in de reagel drij däög doore. Mit ‘bronk’ wurd de processie en ’t drijjdäögs fête die dao op volge bedold. Es de bronk oettrikt, dan trikt de processie doer ’t dörrep en es d’r gebronkt wurd, geat ’t um de traditionele fête die zich op maondig en deinsjdig aofsjpueële. Bekans altied wurd d’r gerèjd op de litsjte bronkdaog.

Cramignons

Oud-Waalse cramignonmuziek «Pôve moxhe»

Aoh sjôn nitteke

Aoh sjôn nitteke wurd gesjpeuld doer de Keuninklikke aw hermenie van Èèsjde ien de buurtsjappe en dörrepe: Misj (alleng ien de eave jaore), Maorend, Breusj en Èèsjde-centrum:

Aoh sjôn nitteke

Aoh sjôn kingd

Kom mer ien m'n sträötsje

De bis m'n kameräödsje

Kom mer ien m'n sträötsje

Dan haw ich dig 'ns leef

Aoh sjôn nitteke

Aoh sjôn kingd

Kom mer ien m'n sträötsje

De bis m'n kameräödsje

Kom mer ien m'n sträötsje

De bis m'nne kameraod

D'n Os

D’n Os wurd gesjpeuld doer, ongder ondere, de Keuninklikke Hermenie Sainte Cécile van Èèsjde ien de buurtsjappe en dörrepe: Misj (alleng ien de ongeave jaore), Oêsj, Sjtaosie, Hoeg-Kâsjtert en Lieg-Kâsjtert.

Prowme vlaoj mit sokker op

Hebbe v'r allemaol toch zoe geare

Prowme vlaoj mit sokker op

Hebbe v'r allemaol toch zoe gear

(2x)

Haw v'r d'n os mer neet verkoch

Dan haw v'r, dan haw v'r, dan haw v'r 'm nog

Haw v'r d'n os mer neet verkoch

Dan haw v'r, dan haw v'r, dan haw v'r 'm nog

(2x)