Cel (biologie)

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Sint-Joasters. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

---

Oojcelle.

'n Cel is in de biologie de structureel en functioneel einheid van alle bekandje laevetige organisme. 't Is de kleinste einheid van 'n organisme det es "laevetig" wuèrtj geclassificeerdj. Sómmige organisme, wie de meiste bacterieje, zeen eincellig, dewiel anger, wie luuj, mièrcellig zint. Luuj höbbe gesjat zoa 100.000 miljard of 10¹⁴ celle en 'n tupische cel haet 'n gruèdje van 10 micromaeter en 'n massa van 1 nanogram. De grótste celle zint ónbevröchte struusvogeleier.

Alle plantje, dere, sjummele en bacterieje bestaont oet celle. De cel besteit ónger anger oet e celmembraan, det d'n inhaud ómguf, en 't cytoplasma worin (behauve bie bacterieje) 'n celkern aanwaezig is. 't Cytoplasma besteit zelf oet cytosol en hie-in bevinje zich de celorganelle. Ouch guf 't laevendje organisme die slechs oet ein cel bestaont: de eincellige. Bie bacterieje, sjummele en plantje kump naeven 't celmembraan ouch nag 'ne celwandj veur.

Volges de celtheorie van Schleiden en Schwann oet 1839:

• zint alle organisme samegestèldj oet ein of mièrder celle;
• waere alle celle gevörmp oet celle die al bestaont;
• vinje alle ónmisbaar functies van 'n organisme binnenin die celle plaats;
• bevatte alle celle genetisch-euverirfbaar infermasie die nuèdig is veur de celfuncties te regulere;
• en zint celle zelf verantjwuèrdelik veur 't euverbringe van infermasie nao de volgendje ginneraasje.

Antoni van Leeuwenhoek wuèrtj betrach es d'n ièrste miens dae laevendje celle zoog. Hae bekeek ónger anger droeppele water mit 'ne bolvörmige lens dae op e kaopere plaetje waas gemonteerdj. Hiemit óntdèkdje d'r in klein bièsjkes in t water die mit 't bloate oug neet wore te zeen, de bacterieje.

't Waord "cel" is aafkumstig van 't Letiens cellulla "kaemerke". Deze naam is in 1665 gekaoze door Robert Hooke in e book worin d'r de körkcelle die d'r door 'ne microscoop waornuum vergeleek mitte klein kamers worin mónnike laefdje.

Indeiling

Prokaryota (pro=veur; karyon=kern)

• circulair chromosome in 't cytoplasma
• gruèdje: 0,5-3 micromaeter
• celdeiling door binair deiling, zelje door knoepvörming
• dees informeel groep bevatj de meiste saorte op aerd, hievan zeen de bacterieje 't bekandjste
• gein celcompartimente (organelle wie celkern, mitochondria, plastide, vacuole, noch vesikele)

Sjematische waergaaf van 'n plantjaerdige cel en 'n bacterie.

• Bacterieje
  • waal 'ne celwandj
  • celwandj bevatj mureïne
• Archaea
  • inkelveljig celmembraan
  • celwandj bevatj glycoproteïne (juus wie bieje eukaryote)

Eukaryota (Eu=good, ech; karyon= kern)

• celcompartimente, det wil zègke organelle, wie:
  • celkern
  • mitochondria (eukaryote zint aeroob)
  • plastide, wie blaadgruènkorrele
  • vacuole en vesikele
• lineair chromosome in de celkern
• celwandj bevatj glycoproteïne
• celle grótter es 3 micromaeter
• Sjummele
  • celwandj
  • gein plastide wie blaadgruènkorrele
  • gooddeils haploïd
  • Dikaryomycota mit twiè kerne de cel in 'n bestumdje faas van de laeveskrink
• Plantje
  • celwandj
  • plastide, wie chloroplaste: blaadgruènkorrele (al zitte neet in eder cel van 't mièrcellig organisme nuèdzakelikerwies blaadgruènkorrele; beveurbild in sómmige rootcellen)
  • meistes mit 1 groate centraal vacuool
  • plasmodesmata, plasmaverbinjinge tösse de cellen
  • gevarieerdje laevescyclus: döks diploïd mit 'n kórte haploïd faas (wie vaatplantje) mer ouch mit 'n lang haploïd faase en 'n kórte diploïd faas kump veur (wie mosse) of polyploïd
• Dere
  • lysosome
  • centrosome mit centriole
  • geine celwandj
  • zelje 'n vacuool bie deerlike celle, mer es vacuole aanwaezig zint, zeen 't 's mièr en kleinder es in plantjaerdige celle.
  • geen plastide
  • diploïd

De microscoop en later d'n dónkerveldjmicroscoop en de fasecontrasmicroscoop meke 't meugelik celle te óntdèkke en de samestèlling en opboew daovan te bestudere; de elektronemicroscoop haet 'n aanvenkelik sumpel model van de boew van de celle behuèrlik verfijndj.

Diagram van 'n tupisch deerlike cel

Eukaryote cel mit celorgannelle.

Organelle:

1. nucleolus (kernliefke)
2. celkern of nucleus
3. ribosome
4. vesikel of bläöske
5. roew endoplasmatisch reticulum (RER, R van rough)
6. golgi-apparaat
7. cytoskelèt
8. gled endoplasmatisch reticulum (SER, S van smooth)
9. mitochondria
10. peroxisoom
11. cytoplasma
12. lysosoom
13. centriole

Diagram van 'n tupisch plantjaerdige cel

Plantjaerdige cel mit celorgannelle.

Organelle en inkel anger wichtige structure:

1. nucleolus
2. celkern (nucleus)
3. ribosome (in RER)
4. chloroplas
5. leukoplas
6. endoplasmatisch reticulum (ER) (bevatj ribosome)
7. golgi-apparaat (golgisysteem)
8. cytoskelèt
9. mitochondrion
10. vacuole
11. cytoplasma
12. celmembraan
13. peroxisoom
14. celwandj
15. plasmodesmata