Buul
- Dit artikel is gesjreve in 't Mestreechs. Ómdat 't plaatsgebónge is, maogs doe 't ómzètte nao 't Buuls, es te dit dialek sjpriks.
Buul (Nederlands: Budel) is e dörp in en de hoofplaots vaan de Noord-Braobantse gemeinte Kranedonk. Oongeveer 9.000 van de 20.000 'Kranedonkers' woene hei. Buul-Schoeët en Buul-Dorplein, die zuidelek vaan Buul-dörp ligke, weure es apaarte kerne gezeen. 't Dörp ligk in 't weste tege de boetewieke vaan Achel (gemeinte Haëmet-Achel) in 't Belsj aon. Wie in alle dörper in de gemeinte weurt hei e Limbörgs dialek gepraot.
Historie bewirk
Buul is al sinds de prehistorie bewoend. De etymologie vaan Buul is neet gans dudelek. Mesjiens kump 't vaan de stam bûl 'zwelle'; Buul beteikent daan in weze 'tzelfde es buil/buul 'zekske' en is verwant aon bölt. Ouch vèlt te dinke aon bûdil 'booj' (vgl. Aajdhoegduits butil). In 779 weurt de plaots veur 't iers op sjrif geneump, es Butilio in Texandria. In dees oerkónde oonderkint Sjarel de Groete tot z'ne bompa Pepijn de Middeste bezittinge bij Buul in lien heet gegeve aon de abdij vaan Sjevemet (Chèvremont). In 947 kaom ouch de kèrk vaan Budel in 't bezit vaan dat kloester. Dit Buuls bezit góng in 972 euver aon 't Mariakapittel in Aoke, wat de plaots tot aon de Fransen tied zouw hawwe.
Midde dertienden iew kraog Engelbert van Häör, hier vaan Kranedonk, vaan 't Mariakapittel rechte es voog in Buul. Häöm en zien opvolgers lökde 't um 't gans dörp in han te kriege, zoetot Buul in 1421 bij de hierlekheid Kranedonk woort geveug (die tot daan touw Maares, Zurrik en Gastel umvatde). 't Dörp kraog 'n eige sjepebaank, los vaan de aander, die 't noorde vaan de hierlekheid bedeende. De hoeghierlekheid, later baronie, huurde zelf weer tot 't Peellands kerteer van de Meierij. Vaanaof 1648 laog de plaots aon de grens vaan de Nederlandse Republiek. Zoe kaom Buul aon 'n ganse protestantse gemeinsjap (aongezeen grenswachte en aander amtenere neet katholiek mochte zien).
In de negentienden iew industrialiseerde 't dörpke. De Zuid-Willemsvaart en de Iezere Rien kaome door de gemeinte te loupe en in 1892 eupende hei 't Zinkfabrik, wat nog altied besteit en boeveur 't dörpke Buul-Dorplein woort gebouwd. Tösse 1963 en 2006 waore Duitse militaire gelegerd in de kazèrn bij Buul. Op 1 januari 1997 góng de gemeinte Buul same mèt Maares. De nui gemeinte hètde iers nog Buul, meh woort al gaw umgeduip tot Kranedonk.
Cultuur bewirk
Bezeensweerdeg bewirk
De neogotische Slevrouwe-Visitatiekèrk kaom veerdeg in 1912 en steit op de basis vaan 'n awwer kèrk oet de middeliewe. De protestantse kèrk, perceis 'nen iew awwer, steit sinds 2006 leeg. Aon 't merretplein steit 't Schepenhoes, 'n aajd raodhoes oet 1772. Ouch vint me nog in 't centrum de Teutehoezer. Boete 't dörp stoon e paar bezunder historische (zeventienden-iewse) grenspaole. Dao is e Museum Jan Corver, wat is gewijd aon zendamateurs.
Dialek bewirk
't Buuls is 't dialekt wa ze praote in de Noord-Braobantse gemènte Croanendonk in de plàtse Buul (Nederlands: Budel), Schöt (Budel-Schoot), Dorplein (Budel-Dorplein) , Gâstel (Gastel) en Zurrik (Soerendonk). In Moares ("Maarheeze") wurt gen Buuls gepraot.
In vergelieking mej Oost-Braobantse dialekten as 't Heeze-Leendes en 't Kempenlands is 't Buuls mieër ùn toeëntoal. Zoe zigt men ich, nè ik, en hit 't de âw vocalen oe (nè ui), ie (nè ij), ee (nè ie) en oo (nè oe) behâwwen
Natuur bewirk
Buul ligk in 'n bosrieke umgeving. Noordwestelek vaan 't dörp struimp de Buulder Aa, dao-aon ligk 't natuurgebeed Buulder Brook. Bos, hei en venne vint me oostelek vaan Buul in de Buulderberg, en zuidelek op de Lozerhei.
Economie bewirk
In Buul-Dorplein steit nog ummer e wèrkend zinkfebrik. In 't dörp is textielindustrie (Van Winkel fashions, wat euverhummes maak) en 'n klein, oonaofhenkeleke brouwerij. Bij Buul ligk e klei vleegveldsje, Kempen Airport.
Bekinde Buulders bewirk
- Wim van den Dungen, voetballer
- Antonius Mathijsen, militairen dokter
- Hans Teeuwen, cabaretier