Brögkherdisse

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

De Brögkherdisse of Tuatara's zien reptiele vaan de orde Sphenodontia, de familie Sphenodontidae en 't geslach Sphenodon, allewijl mèt mer twie soorte vertegenwoordeg: de Gewoene brögkherdis (Sphenodon punctuatus) en de Brothers Island-brögkherdis (Sphenodon guntheri). Ze liekene oeterlek op echte herdisse mer höbbe e väöl ander skelèt. Vreuger waore mèt väöl mie soorte euver e groet deil vaan de wereld verspreid.

Veurkoume

De brögkherdisse zien beperk tot Nui Zieland, en sinds de massaol inveuring van zoegdiere door minse (zeker sinds de immigratie vaan de Europeane) zien ze trökgebrach tot e paar klein eilendsjes. De Brother Island-brögkherdis leef allein op Brother Island, de gewoene brögkherdis kump op väöl mier plaotse veur meh ummer op eilen. In 2005 woorte e paar brögkherdisse oetgezat in 't Karori Natuurrizzervaot, wat op 't "vasteland" ligk.

Evolutie, historie en classificatie

De Brögkherdisse hure same mèt hun zöstergroop de Squamata (herdisse, wörmherdisse en slange) bij de Lepidosauriërs, en de allerajdste fossiele vaan de brögkherdisse weure geach hendeg kort nao de spielting tösse Lepidosauriërs en de Archosauriërs te stoon. Wijer is de bouw vaan de brögkherdisse sinds 200 miljoen jaor aamper nog veranderd, zoetot me ze mèt rech de primitiefste levende reptiele kin neume (zuug ouch oonder).

In 't Mesozoïcum, dèks tied vaan de reptiele geneump, floreerde dees groop, die in 't Trias vörm en umvaank kraog en in 't Jura ummer mie soorte en specialisaties kroag. Zoe waore dao de Pleurosauridae, die 'nen aquatische leefstiel hadde. Aon 't ind vaan 't Jura en in 't Kriet storve de meiste femilies oet, mesjiens door de opkoms vaan echte herdisse. Oetindelek euverleefde de brögkherdisse op 't aofgelege Nui-Zieland, woe gein hoeger reptiele en gein zoegdiere veurkaome.

De brögkherdis weurt dèks es levend fossiel beneump, umtot 'r zoe awwerwets vaan karakter is. In de èngste zin vaan 't woord is ze dat evels neet: recint oonderzeuk heet opgeleverd tot de noe bestaonde twie soorte neet perceis dezelfde zien es die in 't mesozoïcum höbbe roondgeloupe, en dös welzeker in 't Kenozoïcum evolutie höbbe gekind.

Fysieke kinmerke

't Veurnaomste versjèl is 't behaajd vaan 'n brögk in de sjedel tösse de bei slaope; dao is de soort nao verneump. Bij de Squamata is die eweggeëvolueerd. Ander teikene vaan lieg oontwikkeling zien de klein heersene en 't primitief hart, die mier aon amfibieë doen dinke. Ouch höbbe ze gein geslachsorgaone: 't menneke bevröch 't vruiwke door 't sperma laanks de cloaca oet te sjeie. Op hunne kop höbbe ze e merkwierdeg daarde oug.

't Metabolisme vaan de bieste in lankzaam, wat veur- en naodeile heet: 't veurdeil is tot ze bij lieger temperature actief kinne zien es herdisse en slange (zelfs al bij 7°C), 't groet naodeil is tot hun levesritme lankzaamer geit en ze neet zoe hel kinne loupe; dit heet waorsjijnlik deveur gezörg tot ze 't móste aoflègke tege ander reptiele.

't Menneke weurt op ze bes 60 cm laank, 't vruiwke haolt gemeinlik minstes 50 cm. Evels zien de bei geslachte meujlik vaanein te oondersjeie (ouch al door 't oontbreke vaan ńe penis, wie bove gezag) en zien de lengdeversjèlle neet zoe groet. 't Gewiech bedräög tösse de 500 en 1000 gram.

De kleur varieert vaan gries tot greun of broen. De Maorinaom tuatara beteikent "stekeldraoger", wat verwijs nao de hel punte op hunne rögk.

Extern linke

Site euver Nui-Zielandse fauna (Korte oetlègk mèt foto's)
Euver 't geslach bij brögkherdisse