Aerpel

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mofers. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

---

Aerpel.

d'n Aerpel (Solanum tuberosum) is 'n plantj die óngere gróndj 'n enerzjieveurraod inne vorm van zètmael aanlègk. 't Zètmael wuuertj bewaardj inne vorm van knöl, die aerpel waere geneump. De knöl waere gevörmp aan stengele die zich óngere gróndj bevinje, de stolone. d'n Aerpel is 't wichtigste voorgewas oppe welt, nao ries, weit en meis.

d'n Aerpel kump oearsprunkelik oet Zuud-Amerika ('t gebied vanne Andes), mer is in väöl Europese lenj saer de zèstieëndjen ieëf ei vanne houfaeteswaar. In väöl lenj, worónger Nederlandj en 't Belsj, wuuertj d'n aerpel gezeen es de maoltieddrager. In anger lenj tèltj t'r mit es greundjesaort.

Oearsprónk en verspreijing

Wilj aerpelsaorte kómmen nag ummer veur inne Vereinigdje Staote, Uruguay en Chili. Genitische toetsing vanne groeate versjeienheid vanne cultivars enne wilj saorte wies aan det d'n aerpel zienen oearsprónk haet in 't zuje van Peru, van 'n saort van 't Solanum brevicaule kómpleks en slechs eine kieër gedomesticeerdj is gewaore. Tródsdet Peru eigentlik de gebaordjeplaats vannen aerpel is, is allewiel mieër es 99% vanne weltwied verboedje aerpel aafkómstig van 'n óngersaort die inheimsj is in Zuud-Centraal-Chili. Op gróndj van historische brónne, plaatselike landjboewdeskóndige en DNA-teste is gebleke det de meis-verboedje saort oppe werreld, Solanum tuberosum ssp. tuberosum, inheimsj is ane Chiloé Archipel wo die al mieër es 10.000 jaor trögk gekwieëk woort.

Saere inveuring vannen aerpel in Europa door Spanje in 1536 is d'n aerpel door Europese zieëvaarders versprèdj gewaore nao haves en gebieden euvere ganse werreld. Doezjende rasse bestaon inne Andes, wo mieër es 100 cultivars in ein vallei kónne waere gevónjen en e dozien of mieër kan óngerhaje waere door landjboewhoeshajing. Aerpel zeen snel e wichtig stapelvoor en veldjgewas gewaore naodet ze in Europa gevestig zeen. Mer e gebraek aan genetische diversiteit, door 't feit det hieël min rassen aanvenkelik ingeveurdj woorte, haet 't gewas kwetsbaar gemaak veur gekrenkdjes. In 1845 haet 'n plantjgekrenkdje, bekèndj es de aerpelgekrenkdje, veroearzaak dore zwamechtige watersjummel Phytophthora infestans, zich hieël sterk door ermer gemeinsjappe van Wès-Ierlandj versprèdj det lèdje toet misougsten enne Groeate Ierse Hóngersnoead.

Perductie

't Jäörliks dieet van 'ne gemiddeldje werreldbörger in 't ieëste decennium vannen twintjigsten ieëf woor mieër es 33 kilogram. De plaatselike wichtigheid vannen aerpel wusseltj sterk en kan ouch verangere. 't Blief e wichtig gewas in Europa (veural Oeas- en Centraal-Europa), wo de per capita-perductie nag ummer de hoogste vanne welt is, meh de grótste greuj euvere aafgeloupe paar decennia haet plaatsgevónjen in Zuud- en Oeas-Azië. Sjina is allewiel de grótste erpelperducent oppe welt en bao e derde vanne weltperductie aan aerpel is in Sjina en India.

Voorwaerd

De beraekendje voorwaerd van 100 gram gekaokdje aerpel is:

Enerzjiewaerd	458 kJ
Water	71,2 %
Kaolhydraat	22,7 gram
Eiwit	2,3 gram
Vèt	0,1 gram
Vitamien C	13 mg
Calcium	10 mg

Zuuch ouch

• Krómpier