A-umlaut in 't Germaans

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mofers. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

A-umlaut of a-mutaasje is in 't Germaans e metafonisch umlautspercès det wersjienlik inne late Oergermaanse spraokfaas zich haet aafgespeeldj, rónjelóm 200 n.Chr. 't Is e percès wobie veurnamelik kórte *u woort verlieëg nao 'n kórte *o ónger invlood van 'n ónbeklemtoeandje *a in 'n opvolgendje littergreep. Boete kórte *u haet 't percès ouch invlood gehadj op anger klinkers, meh meistes minder rigoreus.

Besjrieving

Bie a-umlaut woort 'ne kórten hoesge klinker, wie *u of *i verlieëg es de opvolgendje littergreep 'ne lieëge klinker, wie *a, *o: of *æ haw. Ómdet dees klankverangering dus veurtgebrach is gewaore door anger klinkers behauve *a is de term a-umlaut dus lichtelik misleiendj. Hiedoor neume sommige spraokkóndige 't ouch waal "a/o-umlaut", "velairen umlaut" en, in 't Duutsj, Brechung ('n term van Jakob Grimm, "braeking" sleit taengewuuerdig op 'n anger spraokpercès).

Veurbiljer van d'n a-umlaut:

*hurną > Aadingels horn "haore"
*wiraz > Aadingels wer "man"

Bie 't bäövelste veurbild zuutj me d'n a-umlaut ouch trögk in 't Mofers: haore (of häöre) en neet !hore (of !heure).

d'n Hoeage klinker is neet verlieëg gewaore es 'n *j tösse de betrèffendje klinkers sting. Ouch 'ne nasaal gevolg door welche consonant den ouch heelj dit percès taenge; in 't geval van 'n *e woort de klinker zelfs verhuueg toet *i. Veurbiljer:

*gulþą > Aadingels gold "góld"
*gulþijaną > Aadingels gyldan "vergulje" (mit 'ne lateren i-umlaut van u nao y)
*hundaz > Aadingels hund "hóndj"
*swemmaną > *swimmaną > Aadingels swimman "zwumme"

Inne vel hiebaove is te zeen det 't Mofers nörges a-umlaut haet bie dees wäörd; in anger dialekte, wie 't Remunjs, is deze waal nag te vinjen in e waord wie goud. De oetspraok zwumme haet te make mit rónjingspercèsse.

't Liek d'rop det d'n a-umlaut veuraaf is gegange aan 't verhuuege vannen ónbeklemtoeandjen ènjklank *o: nao *u: inne dialekte die höbbe gelèdj toet 't Aadingels en 't Aadnórs; hiedoor haet 't fenomeen väöl oetzunjeringe en sjienbaar inconsistenties in 't Aadingels die gebrukelik waere toegesjreven aan 'n kómbinaasje van paradigmanivellering enne fonetische kónteks.

Dialektueel variaasje

A-umlaut kump mieë nao veur in sommige Germaanse spraoken es in anger. 't Kump wied-verbrèdj veur in 't Aadhoeagduutsj en in minder maot in anger Wèsgermaanse spraoken en 't Aadnórs. A-umlaut kump minder veur in Aadoeasnórs (de veurluiper van 't Deens en 't Zweeds) es in 't Aadwèsnórs (in Nórwaeg en zien kolonies). Vannen umlaut guuef 't gei spaor in 't Gotisch, wo 't óngersjied tösse kórte hoeag en middehoeag klinkers allofoon waas gewaore (Oergermaans *e en *i wore samegevalle). 't Aadgotlandjs, anen oeasteliken ènj van 't gebied wo 't Aadnórs zich óntwikkeldje liek in dit val op 't Gotisch, mer 't guuef aanwiezinge det a-umlaut waal woor bewaardj in 't Krimgotisch.

Veurbiljer van dialektueel variaasje; ieës zónger a-umlaut, den mit:

Aadingels fugol, fugel; Mofers vogel - Aadhoeagduutsj fogal; Norbiks vaogel
Aadgotlandjs hult "houtwal, bósj" - Aadingels, Aadieslandjs holt; Mofers hout

Ane baovestäöndje veurbiljer kan me zeen det in 't Limbörgs zelfs dialektueel variaasje besteit mit doublètte wie vogel en vaogel en 't hiebaove besjreve veurbild góld en goud. Zón doublètte kómmen ouch veur in 't Aadingels: spora en spura "spaor", spornan en spurnan "verwirpe, verachte", cnocian en cnucian "kloppe"; en 't Aadieslandjs fogl en fugl "vogel", goð en guð "gaod" en goll en gull "góld".

Me mót opmirke det versjille tösse Limbörgse dialekte wie 't Mofers en 't Mestreechs neet drek te make höbbe mit e versjil inne reikwiedje vannen a-umlaut, mer ieëre mitte verhuueging vanne middelieëg klinkers inne litste: spaor > spoor; gebraoke > gebroke (vergeliek gael > geel; braeke > breke).

i > e

Volges Alan Campbell kump d'n a-umlaut in 't Aadingels slechs veur in drie wäörd nest "ès", spec "spek" en wer "man" (vergeliek "waerwouf", wobie de *e is verlingk), die in 't Limbörgs ouch alle drie in mieër of minder maot a-umlaut vertuuene. Mieë veurbiljer van *i > *e kómme veur in anger Wèsgermaanse spraoke; 't Aadhoeagduutsj haet de meiste veurbiljer, worónger doublètte wie skif en skef; 't Limbörgs sjeep vertuuentj aevel geinen a-umlaut: kórte *i in aope littergreep wuuertj standerd ee, dewiel aope *e in 't Mofers rizzelteertj in ae, vergeliek *bitiz > beet en *etaną > aete. In sómmige Limbörgse dialekte vindj me 't troewes waal nag trögk in wäörd wie vès(j) inplaats vis(j) vanoet 't Oergermaans *fiskaz.

Deze versjieningsvorm is zelje in 't Aadnórs; ze kump veur inne wäörd verr "man", heðan "vanaaf hie", neðan "van ónger" (taengeneuver niðr "ónger(oppes)") en mesjiens jafn "aeve". Vel worin a-umlaut neet is óntstange kónnen in 't Aadnórs waere verklaordj aanhandj analogieje, ouchal haje palataal stops, wie /g/ en /k/, die drek veuraafgaon aan de /i/ in 'n kórte rootlittergreep euver 't algemein 't percès taenge, of ze drejjen 't trögk.

u > o

Dewiel 't Oergermaans de bei foneme *i en *e haet euvergeórve van 't Proto-Indogermaans, zeen alle vel van *o inne irfwäörd inne dochterspraoke e gevolg vannen a-umlaut op *u, aangezeen Proto-Indogermaans *o al waas versjaove nao Oergermaans *a. A-umlaut op *u kump väöl mieë veur es dae op *i, mer is ouch óngerwórpen aan väöl oetzunjeringe. In sommige dialekte wuuertj de verangering taengehaje door 'ne labiale kónteks: vergeliek de versjillige meugelikheje in Limbörgse dialekte, wie boek, bók en bok; en boesj, bósj en bos. 'n Specefiek opvallendj neiging is die wobie d'n umlaut neet veurkump naeven 'n *f of *w ane begin of inne midde van e waord in kómbinaasje mit 'n *l, wie in 't waord vól; me mót hiebie opmirke det dit neet erg strang geldj veur 't Limbörgs, vergeliek vouk (of volk), wol en wouf mit vólk, wól en wólf. Anger oetzunjeringe, in 't biezunjert wo 't geit óm versjillen in dialekte, kónne te maken höbbe mit wäörd die oeatj mesjiens 'nen u-stam hawwe. De meiste dialekte van 't laat Aadnederlandjs hawwen 'ne sameval van *u en *o, wodoor in 't Middelnederlandjs en modern Nederlandjs allein /o/ veurkump en alle späör van a-umlaut op *u zeen verzwónje. Dit geldj aevel neet veur 't Limbörgs: /ɒ ~ ɔ/ "o" vanoet *o en /o ~ ʊ/ "ó" vanoet *u zeen apaarte foneme, aevenes /ɒ:/ "ao" en /o:/ "oo" in de meiste dialekte (naeve de i-umlautvariante "ö", "u", "äö" en "eu"). Mirk waal op det in sommige dialekte "ao" 'nen angeren oearsprunk haet; 't óngersjied tösse vörm mit en zónger a-umlaut in verlingdje littergrepe geldj neet veur dialekte die (deils) höbbe mitgedaon aan de Braobantjse expansie, worónger 't Mestreechs.

De effèkte vannen a-umlaut zeen mesjiens nag 't opvallendjste bie bepaoldje wirkwaordssaorte, wie sterke wirkwäörd vanne klasse 2, 3 en 4, wo de /o/ in 't vóltoeadj deilwaord aafwusseltj mit /u/ inne mieëvaadsvorm vanne vergangen tied. Beveurbild, Aadingels flogen "gevlaoge" < *fluganaz alterneertj mit flugon "zie vloge" < *flugun. In anger morfologische vel wo *u en *o zich eigentlik zówwe mótten aafwissele höbbe de aaj Germaanse spraok dit euver 't algemein ummer gezjinneraliseerdj wodoor mer eine klinker veurkump in 't ganse paradigma. 'n Oetzunjering hie-op vörmp 't Aadzweeds, en den mit naam inne wètte van Östergötland). In dees spraok kan me nag späör trögkvinje van regelmaesige aafwusseling tösse /o/ en /u/ in lien mitten a-umlaut, wie kona (subj.) taenge kunu (obj.) "vrouw". A-umlaut kump ouch veur in lexicaal aafwusseling, vergeliek in 't Limbörgs vól (zónger a-umlaut) mit völle (mit a-umlaut, anges zów 't vulle zeen gewaes). Inne verbuging van 't Mestreechs waord "woord" vindj me a-umlaut nag óngezjinneraliseerdj veur in 't paradigma, dewiel me waal bie bei vörm a-umlaut zów verwachte: woord (inkelvaad, van Oergemaans *wurdą) taenge wäörd (mieëvaad, in plaats !weurd, van Oergermaans *wurdō).

A-umlaut in sterke wirkwäörd in versjillige Limbörgse dialekte
Dialek	Vergangen tied	Vóltoeadj deilwaord	Aanteikening
Mofers	vlo~ge	gevlao~ge	De situatie mit a-umlaut in 't vóltoeadj deilwaord.
Boesj'	vlòò~ge	gevlòò~ge	Sameval van middenhoeag lang klinkers mit sleiptoean.
Mestreechs	vlo~ge	gevlo~ge	Invlood vanne Braobantse expansie wodoor ao samevool mit oo.
Mofers	woo~rte	gewao~re	De situatie mit a-umlaut in 't vóltoeadj deilwaord.
Boesj'	wae~rde	gewòò~re	De vergangen tied is regelmaesig gewaore.
Mestreechs	woo~rte	gewo~re	Invlood vanne Braobantse expansie wodoor ao samevool mit oo.

Door nivellering is d'n invlood van d'n a-umlaut kleinder gewaoren in anger klasse, beveurbild zie vochte taenge zie vóchte < *fuhtun en gevochte taenge gevóchte < *fuhtanaz. Dialekte höbbe de veurkäör eine variant te keze: of mit "o", of mit "ó"; gemeinelik waere ze neet door einanger gemink, 't te verwachte sjieëma zie vóchte - gevochte kump dus neet veur. Bieje meiste anger sterke wirkwäörd van klas 3 kump allein de variant mit "ó" veur, ómdet ze waere gevolg door 'ne nasaal en 'nen angere consonant: zie bónje < *bundun en gebónje < *bundanaz.

d'n Diftong *eu

Inne variëteit van 't Wèsgermaans die veuraafgóng aan 't Aadingels haet 't twieëdje deil vannen diftong *eu gein verangering mitgemaak doren a-umlaut; daoveur höbbe de aadste Ingelse tekste "eu": treulesnes "troeweloeasheid", steup- "stief-", mer in anger tek van 't Wèsgermaanse woort *eu oetènjelik *eo, behauven es 't woort gevolg door *w, wie Aadsaksisch breost "bórs" taengeneuver treuwa "troew"; in 't Limbörgs zuut me gemeinelik hie 'n "ee" mit stoeattoean, meh wie de veurbiljer daojuus al aantuuene, kómmen ouch väöl hoeag klinkers veur in dees vel. Inne meiste variante van 't Aadnórs gólj */eu/ > */jɒu/ > */ju:/ of */jo:/ (> jö), zónger einig indicatie van 'nen a-umlaut, wie Aadieslandjs djúpr "deep".

Effèkte van 'nen inkele consonant

Aadingels stamp aaf van 'ne Germaanse variant worin 'n inkel *m 'tzelvendje effèk haw oppe veuraafgaondje *u en *i es 'ne nasaal gevolg door 'nen angere consonant. Dit effèk kump ouch veur in anger Wèsgermaanse spraoke, meh den ónregelmaesiger, en sómtieds in 't Aadnórs.

Aadnórs nema; Aadhoeagduutsj neman; Lins naeme - Aadfries nima, nema; Aadsaksisch niman, neman - Aadingels niman; Mofers en Mestreechs numme
Aadhoeagduutsj (gi)noman; Aadfries nomen; Mestreechs (ge)nome; Remunjs (ge)naome - Aadnors numinn; Aadingels numen; Aadsaksisch numan; Mofers (ge)nómme
Aadhoeagduutsj gomo; Aadfries gomo - Aadnórs gumi; Aadingels guma; Aadsaksisch gumo; Mofers (broede)góm "man"

A-umlaut is sómtieds ouch taengegehaje door 'n inkel *n, weeróm mit väöl variaasje tösse de spraoke.

Aadsaksisch honig, honeg; Aadhoeagduutsj hona(n)g - Aadingels hunig, hunæg, Aadfries hunig, Aadnórs hunang - Limbörgs honi(n)g, haoni(n)g, heuni(n)g etc. (Mofers en Mestreechs honing)

Zuuch ouch

Brónne

Campbell, A. (1959). Old English Grammar. Oxford University Press.
Cercignani, Fausto (1980). "Early 'umlaut' phenomena in the Germanic languages", Language 56:1, pp. 126–136.
Collitz, Hermann (1918), "Early Germanic vocalism", Modern Language Notes 33:6, pp. 321–333.
Donaldson, B. C. (1983). Dutch: A linguistic history of Holland and Belgium. M. Nijhoff.
Gordon, E. V. (1957). An Introduction to Old Norse. Second Edition revised by A. R. Taylor. Oxford University Press.
Grønvik, Ottar (1983). Die dialektgeographische Stellung des Krimgotischen und die krimgotische cantilena. Oslo, Universitetsforlaget.
Kock, Axel (1898). "Der a-umlaut und der Wechsel der endvocale a: i(e) in den altnordischen sprachen", Beiträge zur Geschichte der deutschen Sprache und Literatur 23, pp. 484–554.
Kock, Axel (1890). "Några bidrag till fornnordisk grammatik", Arkiv för nordisk filologi. Ny följd. Andra bandet.
Kluge (1889). "Vorgeschichte der Altgermanichsen Dialekte", Grundriss der germanischen Philologie, herausgegeben von Herman Paul. Strassburg, Trübner.
Lloyd L. (1966). "Is there an a-umlaut of i in Germanic", Language 42:4, pp. 738–745.
Penzl, H. (1949). Umlaut and secondary umlaut in Old High German. Language, 223-240.
Sturtevant (1956). "The a-umlaut of the radical vowel i in Old Norse monosyllabic stems", Modern Language Notes 71:3, pp. 194–200.
Wijk, N. van (1914). De umlaut van a in ripuaries-en salies-frankiese dialekten van België en Nederland. Tijdschrift voor Nederlandsche Taal-en Letterkunde, 33, 203-247.
Wright (1917). Grammar of the Gothic Language. Oxford University Press.