Zuud-Limburg

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Heëlesj. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

Dit artikel geit euver 't zuje van Nederlands Limburg. Veur 't zuje van Belsj Limburg zeet Haspegouw.

Zuud-Limburg is 't mieëtst zudelige deel va zoeëwaal Nederlank as g'n provins Nederlands-Limburg en 'ne Nederlandse COROP-regio. De sjtreek hingk aa Nederlank via e sjmal sjtökske lank va ungeveër vieëf kilometer breëd ónger g'n sjtad Ech i Midde-Limburg. 't Sjmalle sjtök weëd westelig begrens durch Belsj Limburg, en oeëstelig durch d'r Dütsjen bondssjtaat Noardrien-Wesfale, waat óch gild vuur de res va de sjtreek. Zudelig grens 't gebeed aa de Belsje provins Luuk en teëves e sjtökske Belsj-Limburg bei de Voersjtreek. I Zuud-Limburg woeënt mieë as de helf van 't totaal aatal inwoeëners va de ganse provins, 597.368 lüj (2019). 't Lanksjap is vuur e deel good versjteëligd.

De gemeintes in Zuud-Limburg zint:

Gesjichde

Zuud-Limburg hat 'n rieëke en complexe gesjichde. 't Zude va Limburg is allewaal neet 't vruëgere Limburg dat as hertogdóm óntsjtóng rónk 't joar 1000 noa Christus bei de hütse klingere sjtad Limbourg i g'n provincie Luuk. 't Zuud-Limburgs gebeed hütse daag, kunt mieër uëveree mit 't auw Lank va Valkeberg, 't Lank va Hertseroa en 't Graafsjap Dalhem, dat sjpieër durch 't Hertogdóm Brabant opgenume woeëd in 't Lank va Uëvermaas. 't Gebeed bei Zittert behuëte bei 't Hertogdóm Jöllig.

't Echte (Zuud-)Limburg zoeëwie veer dat noe kenne, woeëd gevörmt in 't joar 1839. In 1813 al woeëd e 'Limburg' gevörmt mit 't hütse Belsj-Limburg, meh noa de Belsje opsjtank va 1830 woeëd in 1839 besloate dat Nederlanks Limburg bie Nederland gevuëg zouw waeëre. Zoeë zint de bei Limburge oetinanger gerakd. Limburg krieët dan zing 'vuurm', mit Noard- en Midde-Limburg.

Lanksjap

Zoeëwie ieëder vermild, is Zuud-Limburg vuur e deel versjteëligd. Wichtige sjteëj zint de hoofsjtad Masjtrich, Heële, Zittert, Gelaen en Kirchroaj. 't Oeëstelig en 't noardelig deel is deechder bevólk, ó.a. vaweënge de sjteenkoalewinninge oet 't verleie, die arbeidesj troak oet zoeëwaal Limburg as 't ganse lank. Masjtrich is langer inne wichtige sjtad gewaeës. 't Deel tusje Masjtrich en de Miensjtreek is dunner bevólk en agrarischer. Mieëtstes is vieëtilt gecombineërd mit óbstilt de wichtigste agrarische activiteet. 't Gebeed kint me besjawwe as ee va d'r auwste keltuurlanksjapper va Nederlank.

Zuud-Limburg sjteet óch bekank um höar heuvellanksjap. Bekans gans Zuud-Limburg besjteet oet plateaus, die durch revere en bake ingesjleëte zint, oeë durch 't heuvellankjsap zinge vuurm krieët. D'r boeëm besjteet mieëtstes oet kriet en löss. 't Kriet woeëd i de geologische tieëdperk van 't Kriet gevörmt. De heuvels zint de vuurtzetting van 't Belsje Lank va Herf, dat noch zudeliger uëvergeet i de Ardenne. De maximale hoeëgte in 't Limburgse Heuvellank, rieëke bis ungeveër 300 meter boave zieësjpieëgel. D'r Volserberg bei Vols is d'r hoeëgste top. Hoeëgte bis 'ne meter of 200 köame evvel mieë vuur. In 't Maasdaal kunt óch klei en zank mit grinkbanker vuur.

Verkieër en keltuur

D'r A2 noa Luuk, d'r A76 va de Belsje grens noa Oake en d'r A79, d'r weëg Heële-Masjtrich, zint de wichtigste autobaner. D'r A2 is t'r hoeëgte va d'r zoeëgeneumde flesjehals bei Ech d'r dröksjte weëg va Limburg. D'r A76 is dan inne wichtige weëg vuur 't internationaal vrachverkieër. 't Guëf óch ieëzerweëg durch 't gebeed. D'r dröksjte ieëzerweëg vuët va Masjtrich noa Amsterdam. Wieër zóg 't Julianakanoal doa vuur dat 't sjieëpvaaëtsverkieër óch vieëre kan noa de haves va Masjtrich en Luuk, weil d'r Moas op de grens mit 't Belsj zieër undeep is.

Wieër zint in Zuud-Limburg vöal sjproakversjille deech beieen. Drèk oeëstelig neëve d'r Moas litt de Panninger Linie. De lüj westelig va dees linie sjpreëke va inne snie, dewiel de minsje oeëstelig doa va sjnie vuur 't zèlfde wöad zègke. Oeësteliger litt ing uëvergangkssjtroak mit de Ripoarische dialekte. Dat gebeed tusje Eupen, Vols, Kirkoa en wieër in Dütsjlank, is boeëgvörmig. De isoglos begós vanaaf Valkeberg. Get westelig va de plaatsj: Vols, Bóches, Zumpelveld en Kirchroaj litt de grens tusje 't Limburgs en 't Ripoarisch, allewaal de lüj oet beivuurbild Kirkroa zaan dat zeë óch Limburgs kalle.