Woudfries
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
't Woudfries (otoniem Wâldfrysk) is eint vaan de drei of veer groete dialekte vaan 't Fries in Nederland, neven 't Kleifries, 't Zuidweshooks en eventueel 't Noordhooks. 't Weurt gesproke in 't ooste vaan de provincie Friesland (Fryslân) - in de zoegeneumde Friese Woude - zoewie in e paar aonpaolende dörper in gemeinte Westerkwartier in de provincie Groninge. Nao sjatting had 't Woudfries in 2004 157.000 sprekers in de provincie zelf, plus 'n oonbekind aontal boete de provincie. Daomèt is 't numeriek 't groetste dialek.
Kinmerke
bewirk't Woudfries versjèlt neet euverdreve väöl vaan de aander drei hoofdialekte. De versjèlle die 't gief, koume veural neer op oetspraokversjèlle. Opvallend heibij is tot 't Woudfries miestens tegeneuver de drei aander dialekte steit. Veur de negentienden iew waoren 't Noord- en Zuidweshooks naomelek min of mie geliek aon 't Kleifries. De grens tösse Woud- en Kleifries is dus awwer en deper es die tösse de aander drei groete dialekte.
't Bekindste versjèl is de oetspraok vaan de korte ei. In 't Woudfries weurt die, wie de spèlling suggereert, oetgesproke wie [ɛi̭]. Heimèt vèlt ze same mèt de lang ij, dewijl in 't Kleifries de korte ij samevèlt mèt aai en allewijl ieder wie [ɔ:i̭] klink. (De gesjreve aai en ai klinke in 't Woudfries trouwens ouch wie gespèld, d.w.z. wie [a:i̭] repectievelek [ai̭].)
De lang ij is trouwens liegfrequint in 't Fries, en is in 't Woudfries nog väöl zeldzamer. In dit dialek weure de wäörd my 'miech', dy 'diech', hy 'heer', sy 'zij', wy 'veer' en by 'bij' zjus zoe oetgesproke wie de spèlling suggereert, dewijl me ze in de aander Friese dialekte oetsprik wie mij, dij, hij etc.
Kinmerkend veur groete deile vaan 't Woudfries (neet veur gans 't dialekgebeed) is tot de wäörd lizze 'ligke' en sizze 'zègke' weure oetgesproke wie ze gesjreve stoon. In de aander dialekte maak me dao leze en seze vaan (dit heet geinen invlood op de spèlling).
Neet gans beperk tot 't Woudfries, meh dao wel väöl frequinter es in 't Kleifries, is de realisatie vaan de brekingsklaanke oa en uo es [ja] en [jo]: boartsje 'speule' weurt bja(r)tsje, fuotten 'veuj' weurt fjotten. Dit versjijnsel weurt ooneigelek wel 'mouillering' geneump. Zoewel de standaardrealisaties es de alternatieve zien 't gevolg vaan de 'nuier breking', die pas in de negentienden iew is doorgeveurd.
't Gief nog aander versjèlle die minder bekind meh wel systematisch (klaankwètteg) zien. Ze betreffe ummer mer e paar wäörd. Zoe heet 't Woudfries de oersprunkele korte [u] gehawwe op plaotse boe dat in 't Kleifries 'n [o] is gewore:
| Woudfries | Kleifries | Mestreechs |
|---|---|---|
| dû | do | 'diech' |
| prûm | prom | 'proum' |
| tûme | tomme | 'doum' |
De aw a is veur 'n k in 't Woudfries minder wied geslote es in 't Kleifries:
| Woudfries | Kleifries | Mestreechs |
|---|---|---|
| nêken | neaken | 'naaks' |
| krêkje | kreakje | 'krake' |
| wêk | weak | 'weik' |
(N.B.: wêk/weak kump via Oerfries *wāk vaan Oegermaans *waikaz.)
In e paar gevalle kint 't Woudfries breking boe 't Kleifries dat neet heet:
| Woudfries | Kleifries | Mestreechs |
|---|---|---|
| gjers | gers | 'graas' |
| kjers | kers | 'keers' |
Ouch gief 't nog ei woord boe de aw a compleet versjèllend is behandeld:
| Woudfries | Kleifries | Mestreechs |
|---|---|---|
| loane | leane | 'laon' |
Umtot de Friese standaardtaol 'ne wije norm heet, weure de wäörd oet de bovestaonde tabèlle nevenein touwgelaote en stoon ze allebei in d'n dictionair.
Tot slot gief 't nog e hemfelke lexicaol versjèlle. 't Zien 'rs volgens oonderzeukers mer negentien. Inkele vaan de bekindste zien:
| Woudfries | Kleifries | Mestreechs |
|---|---|---|
| saterdei | sneon | 'zaoterdag' |
| mychammel, mychhimmel |
eamel, eamelder |
'aomzeik, mier' |
| flij | flues | 'vel' |
| riuwe | harke | 'reek' |
| mot | sûch | 'zoog' |
Heibij moot weure gezag tot soms ouch binne de hoofdialekte lexicaol versjèlle bestoon; die zien dus neet per se aon de dialekgrens geboonde.
Intern variatie
bewirk't Gief 'ne zekere vörm vaan variatie binnen 't Woudfries, dee veural neerkump op oetspraokvariatie. De bove umsjreve 'mouillering' is beveurbeeld neet algemein; dat kin vaan spreker tot spreker variëre.
't Bès gedefinieerd subdialek is 't Westereendersk, gesproke in 't dörp De Westereen (Zwaagwesteinde) in 't uterste noordooste vaan de Woude. Hei weure de ei en de ij oetgesproke es [e:]. Dat zeet me al in de naom vaan 't dörp (in 't Standaardfries De Westerein). De âl in e woord wie âld 'aajd', die in 't Standaardfries wie [ɔ:] klink, weurt hei es [o:] gerealiseerd. Me zeet dus: De Westereen leet yn'e Woden 'De Westereen/Zwaagwesteinde ligk in de Woude'.
Ouch weure in 't Westereendersk de wäörd lizze en sizze wie leze en seze oetgesproke, meh wie bove al aongemerk is dat neet tot De Westereen beperk.