Kleifries
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
't Kleifries (eige naom: Klaaifrysk) is eint vaan de drei of veer groete dialekte vaan 't Westerlauwers Fries, neven 't Woudfries, Zuidweshooks en eventueel Noordhooks. 't Weurt gesproke in 't weste vaan de provincie Friesland (Fryslân), in (e deil vaan) de zoegeneumde Kleistriek. 't Kleifries had in 2004 nao sjatting 95.000 sprekers in de provincie zelf; wieväöl sprekers 't boete de provincie gief, is oonbekind.
Kinmerke bewirk
Versjèlle mèt de aander Friese dialekte zien veural fonetisch vaan aard.
Versjèlle mèt 't Woudfries bewirk
De Frieze zelf vinde de tegestèlling Kleifries - Woudfries de belaankriekste. 't Bekindste versjèl is de realisatie vaan de foneme ij, ei, ai en aai. In 't Kleifries weurt de lang ij in e woord wie frij oetgesproke es [ɛi̭], dewijl de korte ei samevèlt mèt de aai en gemeinelek es [ɔ:i̭] klink (frij en fraai klinke dus allebei wie frôi). De ai klink daan weer es [ɔi̭]. In 't Woudfries valle de ei en ij same; ze weure wie in verzörg Nederlands allebei es [ɛi̭] oetgesproke.
De ij is in 't Fries vrij zeldzaom, meh in 't Kleifries toch minder zeldzaom es in 't Woudfries. Väöl wäörd die op -y indege weure hei naomelek mèt 'n lang ij oetgesproke ('mij', 'dij', 'sij'), dewijl die wäörd in 't Woudfries weure oetgesproke wie de spèlling suggereert (mèt [i] op 't ind).
Nog aander fonetische versjèlle zien tot 't Kleifries 'n o heet in e paar wäörd boe oersprunkelek, en noe nog in 't Woudfries, 'n û stoont ( do 'diech', tomme 'doum', prom 'proum'), 'n ea boe 't Woudfries ê kint (neaken 'naaks', kreakje 'krake', weak 'weik') en 'n gewoen korte e op e paar plaotse boe 't Woudfries nog de teikene vaan historische breking tuint en je heet (gers 'graas', kers 'keers'). E geïsoleerd versjèl is leane 'laan', wat in 't Woudfries loane is.
Daoneve gief 't ouch lexicaol versjèlle. Zoe zeet me in 't Kleifries sneon ('zaoterdag'), eamel(der) ('aomzeik', 'mier'), harke ('reek') en sûch ('zoog'), dewijl 't Woudfries saterdei, mychammel/mychhimmel, riuw en mot kint.
Umtot de Friese standaardtaol 'ne wije norm heet, zien de Klei- en Woudfriese vörm gemeinelek allebei touwgestande. Ouch geve dictionaire in 't gemein ouch de vörm bij, dij, mij etc. es alternatieve, meh die weure zelde gesjreve.
Versjèlle mèt 't Noordhooks en Zuidweshooks bewirk
Vaan 't Zuidweshooks versjèlt 't Kleifries doortot 't de twiede breking heet doorgeveurd. Zoe roond 1820 maakde de mieste Friese dialekte 'n veraandering door die 't Zuidweshooks heet euvergeslage. Daodoor weurt 't Fries woord stienen 'stein' (miervoud) hei oetgesproke es stjinnen, neet es stinen.
Vaan 't Noordhooks versjèlt 't Kleifries doortot 't de daarde breking neet heet doorgeveurd. In de Noordhook zeet me buotter veur 'boter'; 't Kleifries kint hei 't Standaardfries bûter. 't Versjèl tösse Kleifries en Noordhooks is evels zoe klein, tot 't Noordhooks ouch wel ins gans oonder 't Kleifries weurt gerekend.
Intern versjèlle bewirk
't Gief beperkde versjèlle tösse de Kleifriese dialekte oonderein. E woord wie grut 'groet' kin weure oetgesproke es [ɡrœt] (wie de spèlling suggereert), meh ouch greot [ɡrœ.ət] en greut [ɡrø:t] koume veur. Daoneve kint 't woord ôf neve de gewoen oetspraok [ɔ:f] ouch de variante oë [ɔ.ə] en au [a.ṷ]. 't Is lesteg gebleke zoe'n versjèlle aon bepaolde regio's of dörper te binde; de realisatie kin per persoen versjèlle.
Wel dudelek es subdialek gedefinieerd is 't Bjirmsk, gesproke in e paar dörper aon de Waddekös oonder Harlinge (groof-eweg de aw gemeinte Barradeel). Dit accint kinmerk ziech oonder mie door de veraandering vaan de lang o nao au op 't woordind: dau 'doef' en kau 'kooj' in plaots vaan do en ko, en door de sleting vaan de ê tot i in e woord wie rich 'rögk'.
Ouch gief 't lexicaol versjèlle binnen 't Kleifries. Sperziebone heite in groete deile vaan Friesland beantsjes of pûltsjes, meh in deile vaan 't Kleifries gebeed sprik me vaan tusseaten.