Romeins Riek: Versjèl tösje versies

[[Image:Europa60AD.jpeg|thumb|300px|Dees kaart liet zien wie 't Romeins Riek d'r oetzäög umstreeks [[395]] met de belangriekstebelaankriekste steijerstei. Dit waore vrijwèlvrijwel de oongewijzigde grenze vaan [[60]] tot ca. 395. Allein [[Dacië]] (huiighuideg [[Roemenië]]) emen [[Mesopotamië]] maakde tösse [[100]] en [[200]] nog kort deil oet vaan 't riek]]

't '''Romeins Riek''' ([[Latiens]]: ''Imperium Romanum'') waor 'ne staot dee oonstoont roond 't begin vaan de jaortelling en oeteindelek in [[395]] weer oeteinveel. 't Riek strektestrèkde z'chziech oet roond de [[Middellandse Zie]] en umvatte ouch [[WèsWes-Europa]] behalveboete [[Ierland]] en [[Scandinavië]]. 't waorWaor de opvolger vaan de [[Romeinse RippebliekRippubliek]] en had [[Rome]]
es zetel vaan de mach [[Rome]].

==OersproonkOersprunk en oetbreiing==

't Versjèl tösse de RippebliekRippubliek en 't Riek waor veurnamelek 'n poletiekepolletieke. De Romeinse staat is oontstoonoontstande oet de [[stadsstaot]] vaan [[Rome]] in de landstreek vaan [[Latium]] in [[Italië]], volges de legindelegende gestiech in [[753 v. Chr.]] door [[Romulus]] en [[Remus]].

Nao 'n aontal (groetendeilgroetendeils legendarische) keuninge woort de stad 'n [[Romeinse RippebliekRippubliek|rippebliekrippubliek]] mèt 'n formidabel oorlogsmesjien en e good georganiseerd systeem vaan eenstellingeinstèllinge en wètte. In e paar iewe woort Italië vereinigdvereinig oonder Romeinse leiing. Dit gebäörde door boondgenootsjappe aon te gaongoon mèt buurvolke meh ouch door aggresieve oetbreiingsoorloge. Vaanoet Italië veroverde Rome 't gans gebeed vaan de [[Middellandse Zie]]. Iers waor [[Carthago]] aon de beurt. Vervolges woorte de [[hellenisme|hellenistische]] staote in 't ooste en zuid-oesteooste vanvaan de zie oonderworpe. Tegeliekertied kaom ouch WèsWes-Europa oonder Romeins gezag. 't Riek woort daordoordaodoor zoe groet dattot de rippeblikeinserippublikeinse structurestrukture neet mie genoggenóg waore. D'r voond 'ne roerigereurige euvergaank nao e keizerriek plaots.
[[ImagePlaetje:Statue-Augustus.jpg|thumb|left|Augustus, d'n ierste Romeinse keizer]]
[[Julius Caesar]] en [[Gaius Iulius Caesar Octavianus (Augustus)|Augustus]] stiechte zoe e riek datwat oonder keizer [[Trajanus]] zien groetste umvaank zouw beriekebereike. 't RiekteReikte toen vaan [[Sjotland]] tot aon [[Mauretanië]], vaandao tot aon de [[Soedan]], de [[Iraan|Iraanse]] hoegvlakte, via [[Georgië]], de [[Krim]], langs de [[Donau]] en [[Rien]] tot aon de Hollandse kuskös.

In dit gegantischgigantisch riek woorte väöl [[taal|taole]] gesproke, meh twie taole waore vaan algemein belang: 't [[LatiensLatien]] in 't wèsteweste en 't [[Aajdgrieks|Grieks]] in 't hellenistische ooste. De bestuurders en intellecteel elite spraoke alledeialletwie de taole es ''[[lingua franca]]''.

De Romeine behierste dat groet gebeed door 'n "[[verdeil en heers]]" poletiekpolletiek. Sommege börgers die leyaalloyaal mètwerktemètwerkde kregekraoge 't fel begeerd [[Romeins börgerrech]]. Merkweerdeg in dat verband is de hendegeslouw meneer boe-op de Romeine mèt cultuur en gòdsdeensgodsdeens umginge: de Romeine naome de "nui" gode vaan ingelijfde volker mekelek op in hun [[Pantheon]] en zoelang es m'nme de keizer (Rome) mer erkinde (en de bijbehurende pliechte vervuldevervölde) koskós m'n weijer met de eige cultuur en gòdsdeensgodsdeens neve andereaandere leve. Neve e superieur leger is dit de groondslaag veur de "[[Pax Romana]]" dee toch iewelaank 'n zeker rös brach en de handel en weitensjapwetensjap bevorderde. De Romeine wiste de tejeretischetheoretische basis, gelag door de Grieke, door hun groet pragmetismepragmatisme te benötte en stoon bekind es de ierste èchech gooigooj organisators of, zoe wie'd g'r wèlt, de ierste groete [[opportunisme|opportuniste]].

[[Image:Rome rulez.jpg|thumb|150px|RiconstructieReconstructie vaan het't centrum vaan Rome tiedestijdes de heersjappijhiersjappij vaan [[Septimius Severus]], mèt 't [[ColleseumColloseum]] in 't midde]]

Door 't inormenorm gebeed dat 't Riek bestreek woort 't steeds lèstigerlesteger um dit es 'n einheidsstaot te besture., Veuralveural umdatumtot de versjèllende previnciesprovincies oeteinlopendeoeteinloupende beheuftesbehooftes en preblemeprobleme hadde die versjèllende aonpak nudeg hadde. Roond 't jaor [[300]] woort daorum 't Riek bestuurlek verdeild in e [[Byzantijns Riek|Griekstaolig oostelek deil]] en [[WèsWes-Romeins Riek|LatienstaoligLatienstaoleg wèstelekwestelek deil]]. De bedoeling waor dattot 't riek nao boete towtouw es 'n einheid zouw blieve functionere oonder ein inkel regering, meh intern en daan veural op militair-defensief, ikkenomisch en belèstingbelasting gebeed, zowwezouwe de twie deil zoeväöl meugelek z'chzelfziechzelf mottemote zien te verzörge. Nao verlöpverloup vaan tied evelueerdeevolueerde dit systeem netuurlek tot 'n ''de facto'' verdeiling. In [[330]] woort door keizer [[Constantien de Groete]] ouch nog de hoofstad verplaotst vaan Rome nao [[Byzantium]] in het ikkenomisch en militair belangriekbelaankriek oostelek deil. Byzantium woort umgedäöpumgeduip tot ''Nova Roma'', meh waor al snel beter bekind es [[Constantinopel]]. In [[395]] waor 't riek defenitiefdefinitief oeteingevalle in e wèstelekwestelek en 'n oostelek deil. Constantinopel bleef de oonbetwiste hoofstad vaan 't oostelek deil meh in 't wèsteweste wèsseldewisselde de hoofstad inkel kiere. Dit gaof ouch de oonzekeroonzekere towstandtoowstand in 't WèsWes-Romeinse Riek aan. Nao Rome woort achtereinvolges [[Milaan]], [[Trier]] en [[Ravenna]] hoofstad vaan 't [[WèsWes-Romeinse Riek]].

De koms vaan 't [[christendom]] beteikende 'n groete umwinteling veur 't riek. Nao aonvaankelek zwoer vervolginge vaan de christene umdatumtot zie gein goddeleke ier aan de keizer en de Romeinse gode wowwewouwe bewieze, woort 't christendom door Constantien in [[312]] irkinderkind en door [[Theodosius I]] in [[392]] zèlfszelfs tot [[staotsgòdsdeensstaotsgodsdeens]] verheve. Toen waore de rolle umgekierd en braoke d'r veur neet-christene zwoer tije aon. Ouch de hawwinghajding vaan de börgers tegeneuver 't leger veranderde. M'n voondvoont 't veur christene neet winselek um in 't leger of veur de staat te werkewèrke. 't Riek ging daorum wie langer wie mie vertrouwe op vreimdevreemde ([[Germane]]) in belangriekebelaankrieke pesitiesposities in 't leger. Dit leijdeleide tot groete poletiekepolletieke complicaties die tot de oondergaank vaan het [[Wès-Romeinse Riek|wèstelekwestelek deil]] leide in [[476]] metmèt de val vaan de hoofstad [[Ravenna]].

't OestelekOostelek deil (datwat in de [[middelieweMiddeliewe]] gewoen oonder Romeins Riek bekind stoond, meh sinds de [[19e iew]] [[Byzantijns Riek]] genumpgeneump weurt) kaom ouch diech bij d'n oondergaank, meh beleefde daonao nog mierdere periodes vaan bleuj. In de Middeliewe waor 't ummer ein vaan de belangriekstebelaankriekste speulerspeulers op 't Europese poletiekepolletiek toneel. De lèste reste gingegónge pas in [[1453]] (Constantinopel) en [[1461]] ([[Griekeland]]) ten oonder.

** [[WèsWes-Romeins Riek]]

* [[Romeinse previncieprovincie]]s

* [[Romeine in Nederland]] of [[RomeinseRomeinsen tied]]

* [[Romeine in Belsj]] of [[RomeinseRomeinsen tied]]