Wikipedia

Laesplenkske: Versjèl tösje versies

Interactief door geschiedenis bladeren
← Gank nao de veurige diffGank nao de volgende diff →
Verwijderde inhoud Toegevoegde inhoud
VisueelWikitekst
bron Veldeke jaorbook 2010
Tekslien 1:
{{dialek|Valkebergs}}
[[Plaetje: Leesplenkske84.jpg|thumb|Valkebergs laesplenkske 1984]]
'n '''Laesplenkske''' ies ein van de lièrmiedele um kinger 't laeze aan te lière. Mèt 'n aafbeelding es geheugesjteuntsje weurt 'n bepaald (eenvoudig) woordbasiswoord aangelièrd. Alle veurkómmende lèttersj en lèttercombinaties kómme op dees meneer aan de beurt. Bekènde veurbeelde, die op de basissjoale gebruuk woorte en weure zint veur 't [[Nederlands]]: 't ''aap-noot-mies'' plenkske (1910) en de later reeks ''boom-roos-vis'' (1960), oetgeveurd in losse beeldplate, die aan de moer were opgehange.
 
==Gesjiedenis==
===16e ièw===
In 1530 al besjting d'r eine laesgank van Valentin Ickelsamer woabie lèttersj aan plaetjes gekoppeld woorte, 'n soort van [[alfabeth|ABC-mehodiek]].
Johan A.Comenius kreeg naam mèt ziene sjpeel-laes-liergank rónd 1540. Zien lièrlinge lièrde sjpelentaere laeze. Dat dege ze mèt [[dobbelsjtein]] mèt klinkersj en klanke d'r op, naas-, luup, tand- en kaelklanke.
 
In de 16e en 17e ièw woorte in Ingeland de zoegeheisjezoageheisje "Hornbooks" gebruuk, die leke op de Hollandse ABC-braetsjes. DaoOp sjtingeHollandse sjoale woorte, tot 1830, de groater abc-beuk gebruuk. zgn. 'tHanebeuk' [[alfabet]]vanwege inde versjeiehaan lettersaortedae op de kaf sjting es symbool van oplèttendheid. De inhoud besjting oet alfabette in versjeie lèttertypes, meh'n ouchhoeveelheid [[Biebel]]tekstelèttergrepe en gebede zoa-es 't [[Ozevader]].
 
===17e ièw===
In 1640 óntwiekkeldeóntwiekelde Frees C. de Felliers mèt succes eine laesgank in twelf trae. Aan de beurt kaome lèttersj, lèttergrepe en klanke, plaatsname, [[gebed|gebaejegebede]], [[riem]]kes en ciefersj.
 
===18e ièw===
Hendrik Wester sjreef eine verbaeterde laesgank op 't ing van de [[18e ièw]], woabie gebruuk gemaak woort van klankmethodieke oet ander leng. Basedow sjtimuleerde kinger door kooklèttersj op te laote ete, zoa gauw ze die koeste.
 
===19e ièw===
Begin [[19e ièw]] woort sjrieve en laeze belangriek. Laeze kènne waor kènnis aanlègke. Na 't inveure van de [[Sjoalwèt 1806]] (bie 't aafsjaffe van de [[Bataafse Republiek]]) woorte de besjtaonde laesgeng sjterk verbaeterd.
J.Schneither sjreef de klankmethodiek nao 't veurbeeld van Ickelsamer. Hae gebruukde 2 plate mèt 35 weurd (kraai, pauw, leeuw, kooi, bloei op regel 1). Mèt ziene laesgank verbaeterde hae 't gans laesónderwies.
Niewold introduceerde 't lètterraad um sjpelentaere weurd te laote ontdèkke. Dat waore dèks waal ónzinweurd.
Daoneve wèrkde P.J.Prinsen in 1817 ein nuuj meneer van lière laeze oet, nao 't Duutsj veurbeeld: plate en weurd veur klanke te lière laeze. Dees 'lètterplenkskes' woorte de veurluiper van de later laesplenkskes van Becker, Colenbrander en Hoogeveen. Deze laesgank waor in 1830 algemein in gebruuk aan de Hollandse sjoale en kreeg naam es "Abcbook" of Hanebook".
 
Analytisch-synthetische leesmethode.
In 't Hollands bedach Hoogeveen zien twièreigelig plenkske aap-roos-zeef in 1897 en dao-oet weer ein nuujt, ein driereigelig aap-noot-mies.▼
 
Ónderwiezer Colenbrander bedach geliekertied ein laesplenkske dat mèt geit-zeep-does begint.
▲In 't Hollands bedach Hoogeveen zien twièreigelig plenkske aap-roos-zeef in 1897 en dao-oet weer ein nuujt, ein driereigelig aap-noot-mies. Ónderwiezer Colenbrander bedach geliekertied ein laesplenkske dat mèt geit-zeep-does begint.
 
De laesplank ies óntsjtange oet de vreugere lièrgank laeze oet 't [[Duutsj]]. [[H. Bouman]] brach in 1866 dees laesmethodiek oet in 't [[Nederlands]], die hae 'houw aafgekeke' van de "Normalwörtermethode" van Kramer en/of Vogel.
Regel 28 ⟶ 30:
 
===20e ièw===
In 19011910 kaom ein nuuj, verbaeterd plenkske van Hoogeveen, zien raam-roos-neef (baeter gekènd es 't plenkske mèt 't leukske, 1886)oet bie Wolters oetgeverie, noe mèt de rie' aap-noot-mies'. Same mit Lighthart, Scheepstra en Jetses boewde Hoogeveen ziene laesgank oet. In 1932, 1955, 1960 en 1967 kaome verbaeterde methodieke oet. [[Nederlands-Indië]] kreeg 't jaap-gijs-dien-plenkske.
 
Vanaaf 1930 óntsjteit de 'globaalmethode' woa-in volzinne 't oegangspunt zin, en weurd pas later ópgedeild waere.
 
Nao 1950 versjiene 'structuur- en analysemethodes', wie 'Veilig Leren Lezen". 't "Boom-roos-vis" ies bedach door Frater Caesarius Mommers (1960). Hae wèrkde bies aan zien sjterve in 2007 bie oetgaever Zwijsen aan ein digitaal sjoalbord.
H.J.Kooreman woort in 1976 bekènd mit zien "letterstadmethode" daan-gijs-mier.
 
E. Tismeer bedach 't plenkske 'lam-wit-piet' bie de laesgank "Ek kan lees" veur Zuid-Afrika in 1925, oetgegaeve bie Swets en Zeitlinger. S.H. Engelman is de bedinker van 't Hebreefs laesplenkske dat in 1925 oetgegaeve is. L.Slagter maakde ein 2e oetgaaf.
 
==Limburgstalige laesplenkskes==
't [[Valkebergs]] laesplenkske, (van [[Els Diederen]], besjtuurslid van [[Veldeke-Valkeberg]]), woort door Veldeke-Valkeberg ièrsj es laes-kleurplaat oetgegaeve in 1983 en 'n jaor daonao es laesplenkske. In 2000 gelanceerd es virtueel laesplenkske op de website. 't Plenkske, mèt 30 aafbeeldinge, geuf álle korte (sjtoattoan), alle lang (sjleiptoan) klanke én alle mètklinkersj weer: ''(daak, tas, maon, oug, knoup, doas, book, kómp, loch, piel, kies, kiès, rink, hègk, zaeg, weeg, flesj, hoes, loetsj, un, vösj, kruus, buul, kuèl, tuit, beursj, meule, zeip, Lei, sjäöp)''
Limburgstalige laesplenkskes zint te verdeile in didactische en nostalgische. Bie de didactische laesgank weurt oetgegange van 'n onderwiesmethode. Bie 't nostalgisch plenkse besjteit daoneve ouch väöl aandach veur 't, verdwienend, dialekwoord.
 
't [[MestreechsValkebergs]] plenkskeleesplenkske, kaom(van oet[[Els inDiederen]], 1984onderwiezeres en besjtuurslid van [[Veldeke-Valkeberg]]), woort door Veldeke-Valkeberg ièrsj es laeskleurplaat oetgegaeve in 1983 en 'n jaor daonao es leesplenkske. In 2000 gelanceerd es virtueel leesplenkske op de handwebsite. van't Didactisch plenkske, mèt 30 aafbeeldinge, geuf bekans alle korte (sjtoattoan), alle lang (sjleiptoan) klanke én alle mètklinkersj weer: ''(daak, tas, maon, oug, knoup, doas, book, kómp, loch, piel, kies, kiès, rink, hègk, zaeg, weeg, flesj, hoes, loetsj, un, vösj, kruus, buul, kuèl, tuit, beursj, meule, zeip, Lei, sjäöp)''. Nao 't Valkebergs volgde in 1984 'n [[Jef BarteletMestreechs]] plenkske, es particulier intitiatief oetgdeild. De oetgaaf in 1987, oetgegeve door [[Veldeke-Mestreech]] ies van [[Bèr Essers]]: ''(lótsj, tuut, hin, kuusj, poor, knoup, gezèt, boezjie, sjogkel, kräölke, kengkee, zeibaor, walmoer, does, geis, körf en maosbrögk)''. Onderwiel kaom in 1985 in [[Ruiver]] 'n laesplenkske oet. In 1987 kaome plenkskes in [[Amie]], [[Beeg]], [[Haors]] en [[Remung]]. In 1988 volgde [[Toear]] en [[Gelaen]].
In 1991 versjeen 't [[Heële|Heerles]] plenkske (didactisch), samegesjtèld door [[Leonie Robroek]] en oetgegeve door [[Veldeke-Heële|Veldeke-Heerle]]: ''(vlaam, kwakket, pool, oambusj, sjop, hóndesj, reub, sjup, weuëd, fersjet, zök, träöt, vruike, leech, zjweëgel, wegk, koel, doeës, d'r Kueb, tuut, kriet, kniën, kieësj, kirmes, winkbül, dri-j)''. In 1994 ontworp ze 'n leesplenkske mèt 4 versies: 't [[Nuiehages]], [[Sjeter]], [[Bróckelzer]] en [[Waobiger]] plat.
 
===Alle Limburgse laesplenkskes===
Regel 47 ⟶ 51:
{|
|
* [[Amies]] leesplenkske, 1987
* [[Beegs]] laesplenkske, 1987
* [[BieëgdjesBieëgdjer]] laesplenkske , 2008
* [[Bócheser]] leësplenksje, 1996
* [[BrókkelzerBrees]] (RimburgB) 1994eetmetje
* [[Brókkelzer]] leësplensjke (Rimburg) 1994
* [[Buuls|Bûuls]] lêsplenkske, 1996
* [[Gelaens]] laesplenkske, 1987
* [[Grunsjtraots]]-[[Bargoens]], 1998▼
* [[HeëlesjGroesels]], 19911990 en 2e in 2000
▲* [[Grunsjtraots]]-[[Bargoens]], 'Keietkwieëst' 1998
* [[Heljes]],▼
* [[HoêsselsHeëlesj]] leësplenksjke, 19951991
▲* [[Heljes]], 1995
* [[Hoesels]] lêesplenkskë, 1995
|
* [[Haorsters]], 1987
* [[Itters]], 2006
* [[Limbo-Hollands]], 2007
* [[Meersjes]], 2007, 2010
* [[Mestreechs]], 1984, 1987
* Mestreechter draankplaank, 2006
* [[Mezeiks]], 1995▼
* Mestreechter sjtraottaol, 2010
* [[Nuijenhager]], 1994
* [[RemunjsMezeiker]] lieësplank, 1995
* [[RoojsNuienhager]], ?, 20051994
* [[RuiversRemunjs]], 1987
* [[Royer]], 1997 en 2e in 2005
▲* [[MezeiksRuivers]], 19951985
* [[Sjeter]], 1994
|
* [[Sjins]], 2008, 2010
* [[Toears]], einde jaore '80, en 2e klankmetje in 2006
* [[Valkebergs]], 1983, 1984
* [[Waobigs]], 1994
* [[Wieërter]], 1995 en 2e in 2008
* [[Wieërts]],
* [[Wolders]], 2005
* [[Zaerems]], 1994
* [[Zittesj]], 1990
* [[Zjwaams]], 1995
* [[Zumpelvelder]] 1996
|}
 
Aafkomstig van Wikipedia, de Vriej Encyclopedie. "https://li.wikipedia.org/wiki/Laesplenkske"