Sakse (Bundesland)

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Heëlesj. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

---

Sakse Freistaat Sachsen Swobodny stat Sakska (oppersorbisch)
Hoofplaats	Dresden
Opperflaakde	18.420,15 km²
Inwoeners – deechde:	4.080.771 (31 september 2016) 222/km²
Ministerpresident	Michael Kretschmer (CDU)
Coalitie	CDU/SPD
Zetelverdeiling	CDU 59, Linke 27, SPD 18, AfD 14, Grüne 8
Lèste verkezing	31 augustus 2014
Volgende verkezing	2019
Sjtumme in de Bundesrat	4 (vaan 69)
ISO 3166-2	DE-SN
Website	Sachsen.de

Sakse (officieel: Vreisjtaat Sakse; Dütsj: Freistaat Sachsen; Sorbisch: Swobodny stat Sakska) is 'ne bóndssjtaat i ge oeëste va Dütsjlank. D'r deelsjtaat hat 'n óppervlakde van 18.200 km² en hat óngeveër veer mieljoeën iwuënesj. De hoafsjtad va d'r deelsjtaat is Dresden, die vuur d'r sjtaat inne wichtige rol sjpieëlt op kultoer-historisch, economisch en verzorgend vlak.

Geografie

Sakse grens aan 't oeëste aa Pole (123 km lang grens), aan 't zude aa Tsjechië (454 km). Zuudwestelig en westelig ligke de bondssjtate Beiere (41 km) en Thüringen (274 km) en noardwestelig en noardelig grens e aa Sakse-Anhalt (206 km) en Brenneburg (242 km). Neëve de hoafsjtad Dresden zint Leipzig, Chemnitz en Zwickau anger wichtige sjteë. Leipzig is qua iwoeënertal 't groeëts (550.608 per 31 augustus 2015), meh knap groeëter es Dresden (536.308 lüj, 31 december 2014).

De wichtigste revier is de Elbe, die vanoet Tsjechië noa de sjtad Hamburg sjtruimt en i g'n Noardzieë oetmónd. Óch de Mulde, de Schwarze Elster en de Spree óntsjpringke hei. De Oder is vuur e groeët deel de grens mit Pole.

Besjtuurlige ideling

D'r bóndssjtaat weëd verdild i tieën Landkreise en 429 gemingdes. Heiboete valle de drei kreisloos sjteë Leipzig, Dresden en Chemnitz. 't Kreis Zwickau hat de groeëtste bevólking mit 325.000 lüj en 'n deechde van 343 lüj je kilometer. Nordsachsen hat mit 197.042 lüj en 'n deechde va 98 lüj je kilometer de lieëgste bevolking va g'ne sjtaat.

Landkreis/kreisloeëse sjtad	hoafplaatsj (Kreisstadt)	kaat	bevolking	óppervlakde	deechde
Bautzen (Sorbisch: Wokrjes Budyšin)	Bautzen		306.570	2.390,7 km²	128 inw/km²
Erzgebirge	Annaberg-Buchholz		243.521	1.828,4 km²	191 inw/km²
Görlitz (Sorbisch: Wokrjes Zhorjelc)	Görlitz		260.188	2.106,1 km²	124 inw/km²
Leipzig	Borna		257.647	1.646,8 km²	156 inw/km²
Meißen	Meißen		243.745	1.452,4 km²	168 inw/km²
Mittelsachsen	Freiberg		312.711	2.112,4 km²	148 inw/km²
Nordsachsen	Torgau		197.042	2.020,1 km²	98 inw/km²
Sächsische Schweiz-Osterzgebirge	Pirna		245.954	1.653,6 km²	149 inw/km²
Vogtlandkreis	Plauen		232.390	1.309,9 km²	177 inw/km²
Zwickau	Zwickau		325.137	949,3 km²	343 inw/km²

Lanksjtrieëke

De drei groeëtste lanksjtrieëke zint de Oberlausitz in 't oeëste, 't Osterland bei Chemnitz en 't Vogtland teënge de grens mit Beiere. De letsgenumde sjtrieëk is kultoereel verbónge mit g'n aagrenzende regio Franke in 't noarde va Beiere. De Oberlausitz is 'n grensuëversjrieëdende sjtreek. E deel doava ligk i Pole en e anger deel ligk i g'ne noabersjtaat Brenneburg. I g'n Oberlausitz leëve neëve etnische Pruse de Sorbe, e Sjlavisch volk mit 'n sjproak en kultoer die sjterke verwanksjap hat mit die va de etnische Pole en mitnaam mit die va de Pole i Silezië aa g'ne uëverzie va g'n grens.

Geologie

Sakse kint me ópdile in e vlak sjtuk, e bergachtig sjtuk en d'r huëvelechtige uëvergang doatussje. In 't naorde kómme grónksoate oet 't Pleistoceen aa g'ne óppervlakde. Doa guëf 't óch ouw oersjtruimdaler en morenes oet d'r letste iestied. Doa-ónger guëf 't loage broenkoal, dat i groeëte daagboewkoele weëd aafgegrave. Dit koaleveld sjtrek zich oet van 't weste va Pole bis aa de noabersjtate Sakse-Anhalt en Brenneburg. 't Vuurkómme va broenkoale hei i g'n eëd, is e bewies vuur 't besjtoa van 'n ouw tropische zieë in 't Carboon. Get zujeliger, i ge huëvellank tussje de vlake deler en 't Etsgebirgde, ligk óch e pleistoceen lössaafzetting. 't Etsgebirgde vurmt vuur e wichtig deel de grens mit Tsjechië. Me dilt 't gebirgde óp in e westelig en e oeëstelig sjtuk. De gemiddelde huëgde numt va wes noa oeës lankzaam aaf. D'r Fichtelberg is mit 'n huëgde va 1.215 meter boave zieësjpegel d'r hoeëgste berg va Sakse. Anger wichtige gebirgdes zint 't Oberlausitzer Bergland (in 't oeëste), 't Elstergebirgde (in 't Vogtland) en 't bekanke Elbsandsteingebirgde aa bei keng va g'n Elbe. D'r roeëdgekluurde zanksjtee is e metamorf gesjteente en is samegesjteld oet zanksoarte oet 't Kriet. D'r sjtee hat óch al kwartskórrele. Vaweëge zing massief sjtukoer is e gesjik vuur bildhouwe en d'r boew. I ge Etsgebirgde kunt vuurnamelig Carbonisch gesjteente aa g'n oppervlak. Deperligkende loage bevatte kristallien gesjteente, oeë unger gneis, sjis, fylliet en graniet. Basalt is zeldzaam. 't Etsgebirgde óntsjtóng in 't sjpieëder Paleozoïcum es gevolg va de botsing tussje de Naord-Amerikaanse en de Euraziatische plaat. Bis i d'r twintigste ieëw vóng groeëtsjalige bergboew plaatsj, ónger anger noa sjteekoal en iezerets.

Klimaat

Sakse ligk óp 'ne uëvergank tussje e maritiem klimaat en e lanklimaat. De zuëmere zint doadurch get heter en druëger es i ge weste va Dütsjlank; de winktere zint hendig kaoder.

Bevolking

Demografie

De bevolkingsumvang van 1905 bis 2015

Seër de vuneftiger joare lup 't aatal iwuënesj trük. Noa de Wiedervereinigung in 1990 versjnelde dit proces. Sakse houw in 1950 nog 5,6 mieljoeën iwuënesj. In 1990 woar dit aatal 4,9 mieljoeën en allezeleëve ligk dit getal óp óngeveër 4 mieljoeën. Seër 2013 gruit de bevolking weer. Óp langere termien weëd óch 'ne demografische krimp verwach, meh neet zoeë hel wie vruier. De groeëte sjteë Leipzig, Dresden en Chemnitz blieve gruie.

't Vruchbaarheedssiefer is mit 1,57 geboartes je vrouw 't hoeëgste va gans Dütsjlank. Seër inkel joare gruit 't.

Boetelendere

In 2015 woeënde d'r 159.000 boetelendere. Dit is 3,9% óp 'n bevolking van 4 mieljoeën. Wiewaal dit aatal 't lieëgs van alle bóndssjtate is, guëf 't ópmerkelig vöal xenofobie. Zoeë hat de rechs-extremistische organisatie Pegida i verhaoding de mieëtste lede. Óch rechs-populistische partieje wie de AfD zint populair. Tiedes de vluchtelingecrisis van 2015 sjteeg 't aatal boetelendere hel. Dat leide tot gewelddadige acties, die gerich woare óp ónger anger ópvankcentra en moskeeë. Syriërs vurme óngertussje de groeëtste minderheed, gevolg durch Roesse, Vietnameze en Oekraïnesj.

Sjproak

De Middeldütsje dialekte; 8: Hoeëgsaksisch, 9: Erzgebirgisch, 10: Silezisch

I Sakse weëde uëver 't algeming Oeësmiddeldütsje dialekte gekald, in 't bezónger 't Hoeëgsaksisch. Typisch vuur dit dialek is de oetsjproak va de /e:/, /o/ en de /o:/. Dees klinge óp 't Hoeëgsaksisch /i:/, /u/ en /u:/. 't Dütsje wöadje <Schnee> weëd <Schnii> en <Volk> weëd <Vulk>. Umlaute weëd óntrónk, beivuurbild i wöad wie <böse>, dat <beese> weëd. Ópvallend is wier de sjtumhaotende oetsjproak va plosieve i wöad wie <Kartoffel> of <Koffer>. De in 't Dütsj vuurkómmende diftonge weëde dök gemonoftongiseerd. I ge oeëste weëd Silezisch Dütsj (Schläsisch) gekald. Doa kalt me óch Sorbisch. Teëge g'n grens mit Tsjechië weëd Erzgebirgisch en Vogtländisch gemoeld. Dit dialek hat vöal uëvereekómste mit 't Oeësfrankisch en 't Noardbeiesj.

Geleuf

De miëtste iwuënesj zint neet-gleuvig, wat e gevolg is va de anti-relizjieuze politiek die de DDR veurde. Van aodsher woar 't lutheranisme 't wiechtigste geleuf. De evangelisch-lutherse kirk va Sakse hat mieë es 700.000 lede. Dat kumt uëveree mit 19% va de bevolking. De Sorbe zint katholiek. 'n Kling minderheed van 0,3% is Russisch-Orthodox. Wier guëf 't zier kling aatalle Joede en moslims.

Galerie

• 
  Dresden
• 
  Meißen
• 
  Bautzen
• 
  De Neiße bei Deschka
• 
  De "Sächsische Schweiz" bei Mittelndorf (Kirnitzschtal)

Extern linke

• Sachsen.de
• Weblink mit sjtatistieke uëver Sakse

Referentie

Dit attikel baseert zich op 't corresponderend Dütsjsjproakig artikel.