Klimaatopwerming

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mofers. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

Klimaatopwerming, baeter bekèndj óngeren Ingelsen term global warming, verwies nao de stieging vanne werreldtemperatuur saere neugetieëndjen ieëf. De gemiddeldje temperatuur vanne aerdatmosfeer op gróndjhuuegdje is inne periood van 1880 toet 2012 mit óngevieër 0,85 °C (0,65-1,06 °C) gestege. Dees opwerming geitj zoea good es zeker gepaardj mit anger weltwiej klimaatverangeringe.

Ónger klimaatweitesjappers is 't ónómstreje det tiejes de litste decennia vannen twintjigsten ieëf de gemiddeldje temperatuur op aerd is toegenómme. Boetedet meine de meiste van die det dezen trend veur e groeat deil wuuertj veroearzaak door 'n stieging vanne concentratie aan breujkasgase innen atmosfeer en det dees 't gevolg zeen van miensjelike aktiviteite wie 't verbranje van fossiel brandjstoffe, óntbóssing en bepaoldje industrieel en agrarische aktiviteite. Sómmige weitesjappers zeen van meining det netuurlike variaasje 'n wichtiger raeje is veur temperatuurstieging es miensjelike aktiviteit. In 2014 zeen, veur zowied bekèndj is, ouch 't pebliek enne politici in mieëderheid van meining det ei klimaatperbleem besteitj en det dit ouch es e gevolg van miensjelik hanjele kump.

Modelberaekeninge, geëvalueerdj inne rapporte van 't Intergovernmental Panel on Climate Change, veurspèlle det de temperatuur op aerd in 2100 mit 1,6 °C (0,9-2,3 °C) zal zeen gestege t'n opzich vanne temperatuur tösse 1850 en 1900 wen 'n ambitieus pergram toet 't vermindere vannen oetstoeat van breujkasgase wuuertj geïmplementeerdj. Anger emissiescenario's kómmen oet op temperatuurstieginge tösse de 2,4 en 4,3 °C (1,7-5,4 °C) baoven 't pre-industrieel niveau.

Nao verwachting zólle mit naam temperatuurstieginge van mieër es 2 °C groeate verangeringe mit zich mitbringe veur miens en miljeu, ónger anger door zieëspegelstieging, toenaam van druuegdje- en hitsperiode en extreme naerslaag.

Aanwiezinge

E groeat aantaal aan ónaafhenkelike observaties vanoet versjillige weitesjapsgebiede, wie de meteorologie, glaciologie, oceanografie enne biologie, gaeven aanwiezinge veure klimaatopwerming.

Oete meteorologie bliek det de temperature baoven 't landj enne oceane, gecorrigeerdj veur effèkte wie 't hits-eilandjeffèk, systematisch oploupe. De gemiddeldje oppervlakdjetemperatuur is inne periood 1880-2012 opgeloup mit 0,85 °C (0,65-1,06 °C), wobie de opwerming sterk is baoven 't landj es baove de oceane. Oet analyse van väöl gletsjers volg dezelvendje historische opwermingskróm vanne aerd es oet direkte temperatuursmaetinge. 'n Opwerming is waorgenómme vanne ieëste 700 maeter vannen oceaan en vanne depen oceaan. De temperatuur inne ieëste 75 maeter is mit 0,11 °C (0,09-0,13 °C) gestege.

'n Toenaam is gevónje van inkel extreem waersómstenjigheje. Zoea zeen gemiddeldj mieër oetzunjerlik werm daag en minder oetzunjerlik kaaj daag. 't Is erg wersjienlik det miensjelike aktiviteite hie de houfoearzaak van zeen. Boetedet zeen zowaal 't aantaal aan hitsgolve wie de gemiddeldj lóchvóchtigheid toegenómme. IPCC Fourth Assessment Report kónkludeerdje det miensjelike aktiviteit wersjienlik haet gelèdj toet 'n toenaam van 't aantaal aan haevig raengerbuie.

Anger aanwiezinge zeen de (deilsje) aafsmultjing en trögktrèkking vanne meiste gletsjers, 't aafsmultje van landjies bieje Zuudpoeal, 't zieë-ies róndje Naordpoeal en vanne ieskap op Gruuenlandj enne stieging van 't zieëspegel. Ouch nump me verzoering vanne oceane waor: de pH van water is mit 0,1 aafgenómme door toenaam van CO₂ saere begin vanne industrieel rivveluusje, det euvereinkump mit 'n toenaam van 26% in waterstofionconcentratie. 't Veurjaor begintj gemiddeldj ieëre en 't greujsezoen van zowaal flora es fauna is langer. De boumgrens in berg is versjaove nao grótter huuegdje, laefgebiede van flora en fauna zeen versjaove nao hoger-gelaenge gebieden en gebiede kórter bieje poeale. Zoea is beveurbeildj de samestèlling van koosjmosse in Nederlandj verangerdj nao 'n hoger percentaasj aan wurmdjelevendje saorte.

Daonaeve wuuertj 'nen enerzjie-ónbalans inne butelste laog vannen atmosfeer gemaete: mieë (straolings)enerzjie kump binnen es wuuertj oetgesjik nao de ruumdje. Dees euvertollige enerzjie wuuertj veur 't euverdeil ómgezatte in wurmdje.

Nederlandj en 't Belsj

Trótsdet óntwikkelingslenj 't kwetsbaarste zeen, zóllen ouch Nederlandj en 't Belsj te make kriege mitte gevolge van klimaatverangering. In Nederlandj is de opwerming saer 1950 twieë kieër zoea snel verloupen es 't weltwied gemiddeldje. Naeve hoger temperaturen en e stiegendj zieëspegel zal Nederlandj te make kriege mit nater wintjers en zwaorder haachel- en ónwaersbuie. Ouch zal 't aantaal aan daag mit mis aafnumme. Anger luuj veurspèldje verangeringe in 't klimaat zeen aafhenkelik vanne versjillige scenario's die 't KNMI hantjeertj: de G-scenario's (G van "gemaotig") gaon oet van 'n 1,5 °C toenaam vanne gemiddeldje werreldtemperatuur in 2085 t'n opzich van 1990, enne W-scenario's (W van "werm") van 3,5 °C. Klimaatmodelle laote zich neet eindujig oet euvere windjrichting in 't toekómstig klimaat in Naordwès-Europa. Sómmige veurzeen 'n verangering vanne euverhieërsjendje windjrichting. Daomit is raekening gehaje inne GH- en WH-scenario's. In dees H-scenario's zeen de zómmere dreuger en is de gemiddeldje jaortemperatuur get hoger.

Gevolge

'n Toenaam vanne wieväölheid aan naerslaag zal gevolgen höbbe veure revere. Reveren in Nederlandj en 't Belsj zólle meugelikerwies 's wintjers mieër en 's zómmers juus minder water aafveure. Óm sjaaj door euverstruiminge te veurkómme wuuertj 't ruumdjegebroek dao-op ingestèldj. Daonaeve haet de stieging van 't zieëspegel gevolge veure kusbesjurming. Door verzilting kan de landjboewperduksje inne kusstreken achteroetgaon. De Waddezieë zal meugelikerwies neet mieë groeatendeils dreug kómme te ligke bie eb, det wiedgäöndje gevolge kan höbbe veur 't ecosysteem dao. Positieve gevolge zóllen ouch zeen, wie 'n toenaam vanne landjboewperduksje door e verlingk greujsezoen. Ouch zal 't aantaal aan gónstige recreatiedaag toe kónne numme.

Ecosysteme verangeren ómdet dore verangerendje extern ómstenjigheje bepaoldje deer- en plantjesaorte zich baeter, of juus minder good, kónne handjhave. 'n Toenaam van oetheimsje deer- en plantjesaorte (exote) vèltj te verwachte; veurbiljer hievan zeen de eikepercèsseroeps enne waspespin. Anger saorten oet zujeliker streke rökken op en vestige zich in Nederlandj, wie de biejenaeter, dewiel saorte die vreuger in Nederlandj euverwintjerdje, wie de bóntje krej, verzwinje.

Maotregele

Versjillige meugelikheje bestaon veur sjaaj dore opwerming vanne aerd te bepirke. Me kan de oearzaak daovan aanpakke: mitigatie, of me kan zich aanpassen ane gevolge vanne opwerming vanne aerd: adaptatie. Ouch besteitj de meugelikheid groeatsjaolig aan 't klimaat te wirke: geo-engineering.

Mitigatie

E zónpaneel gemonteerdj op 'ne hybride wage. Door 't gebroek van zónenergie is minder brandjstof neudig en stuuetj de wage minder breujkasgasen oet.

Mitigatie wuuertj gediffenieerdj es 'n miensjelik interventie veur 't vriekómme van breujkasgasen oet brónne te verminderen enne wirking van zoeageneumdje pötte te versterke. Mit 'n pöt mèntj me eder percès, aktiviteit of mechanisme det breujkasgase, aerosole of waat dao-aan veuraafgeitj oeten atmosfeer haoltj. Veurbiljer van netuurlike pötte zeen de oceanen en bósse die door häör opnaam van wurmdje en CO₂ es 'n netuurlike hits- en kaolstofpöt kónne dene. De vlgendje maotregele waere dus ónger mitigatie geplaats: 't vermindere van enerzjieverbroek door enerzjiebesparendje maotregele te numme, wie 't vermidnere van consumptie en 'n verhuuegdje enerzjie-efficiëntie; gebroek te make van minder miljeubelastendje vörm van enerzjie, wie doerzaam enerzjie en kernenerzjie; en door CO₂ drek bieje verbranjing van fossiel brandjstoffen en biobrandjstoffe op te vangen en op te slaon. 't Is neet gans dudelik wienieë 't versterke van pötte ónger mitigatie en wienieë dit ónger geo-engineering vèltj.

Breujkasgaasemissies (gemaeten in CO₂-equivalente) stege gemiddeldj inne periood tösse 2000 en 2010 2,2% de jaor, vergeleke mit 1,3% de jaor inne periood 1970-2000.

De kans op 't euversjrieje van temperatuurstieginge van 2, 3, 4 en 5 °C ónger versjillige equivalente CO₂-concentraties. De data zeen roew indicaties, gegróndj op 't Stern-review (2007: Nicholas Stern: Stern Review on the Economics of Climate Change).

Adaptatie

'n Anger maotregel is adaptatie, det wuuertj gediffenieerdj es 't percès van aanpassen aan hujige of verwachte klimaatverangering. In miensjelike systeme hèltj det in det sjaaj wuuertj bepirk en det veurdeiler kónne waere benötj. In netuurlike systeme kónne luuj de verangeringe facilitere. 'ne Gerilleteerdjen term is de adaptatiecapaciteit: de meugelikheid van systeme, organisaties, luuj en anger organisme om zich aan te passen ane opwerming vanne aerd. Dees adaptatiecapaciteit kan ónger anger waere verhuueg door baeter socio-economische ómstenjigheje.

'n Relatie tösse mitigatie en adaptatie besteitj. Sómmige adaptatiemaotregele, wie 't inzètte van ventilatoren óm geboewe te keule wirke taenge mitigatie in. Bie anger maotregele, wie kaaj-wurmdjeopslaag wobie hoezer inne zómmer waere gekeuldj en inne wintjer waere opgewurmp door inne gróndj opgeslage water, wirke mitigatie en adapatatie einanger juus inne handj.

Geo-engineering

Geo-engineering, ouch waal klimaatengineering geneump, is 't opzèttelik groeatsjaolig aanpasse van 't klimaat. Dao zeen twieë kattegorieje te óngersjeie, management van zónstraoling en 't eweghaole van CO₂ oete lóch. Veurbiljer van bei zeen reflecterendje sulfaatdeilkes injecteren inne stratosfeer (zónstraoling) enne Sahara vólpaote mit buim (CO₂). In 2014 versjeen 'n óngerzeuk nao 'n aantaal aan väöl-geneumdje methode en kónkludeerdje det alle ofwaal ineffektief wore, ofwaal hieël groeate biewirkingen hejjen en bie abrup oetsjeie toet grótter opwerming zówwe leien es in 't geval det gein geo-engineering haw plaatsgevónje.