Oos-Veluws
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
't Oos-Veluws is de samevattende naom veur de Nedersaksische dialekte gesproke op de oosteleke Veluwe en in 't aonpaolend westelek deil vaan d'n Achterhook. Dees dialekte höbbe aonzeenlike Nederfrankischen invlood gehad, meh laank neet zoeväöl wie 't Wes-Veluws. De dialekte vertuine veural väöl verwantsjap mèt 't Sallands.
Definitie en indeiling
bewirkEuver de Veluwe löp 'n aontal isoglosses, die (noord-)oosteleke vaan (zuid)-westeleke kinmerke aofgrendele. Deze böndel vörmp de grens tösse Oos- en Wes-Veluws. Aon d'n ooskant ligke alle plaotse oet de gemeintes Elburg en Oldebroek, Epe, Vaassen, Apeldoorn en Dieren. De klein dörpkes Elspeet, Uddel en Kootwijk, die midde op de Veluwe ligke, hure bij 't Wes-Veluws. In d'n Achterhook ligk de grens vaan 't Oos-Veluws t'n ooste vaan Harfsen, Zutfen, Warnsveld, Wichmond en Hummelo[1].
De grens mèt 't Sallands is nogal wèllekäöreg: die weurt samegenómme mèt de provinciegrens tösse Gelderland en Euverijssel. De wèrkelekheid is tot tösse dees twie dialekte hielemaol gein grens besteit. 't Dialek vaan Hattem versjèlt beveurbeeld aamper vaan dat vaan Zwolle, en allein 'n geografische grens maak 't dialek vaan de ierste plaots Oos-Veluws en dat vaan de twiede plaots Sallands.
In de dialectologie is 't daorum neet oongewoen um väöl Veluwse dialekte in dezelfde groop in te deile es 't Sallands. 't Standaardwerk vaan A.A. Weijnen deilt 't groetste deil vaan 't gebeed bij 't Sallands in. Elburg en Oldebroek en umgeving, boevaan de dialekte get minder bij 't Sallands aonslete, neump 'r same mèt 't Wes-Veluws gewoen Veluws[2]. De indeiling vaan Jo Daan liekent dao sterk op. De res vaan de oosteleke Veluwe deilt ze in bij wat zij neump 't Gelders-Euverijssels[3].
Kinmerke
bewirkKlaanklier
bewirkDe oorsproonkeleke lang klinkers ee en oo zien in de Oos-Veluwese dialekte euver 't algemein geëvolueerd nao de geslote variante ie en oe: me huurt gemeinlik niet en doen veur neet en doon. In e paar plaotse in 't noorde huurt me de oostelek aondoende variante neet en good wel, dit gelt trouwes ouch veur Nunspeet, in 't Wes-Veluws taolgebeed.
De klaanke ii en uu zien neet tot diftonge gewore: ies en huus zien in alle Oos-Veluwse dialekte de einege vörm. Sommege wäörd mèt 'n Aajdgermaanse û höbbe in de mieste Oos-Veluwse dialekte nog 'n oe. Zoe zeet me moes, zjus wie in 't Limburgs. Allein aon de aw Zuiderzeekös is 't in al gevalle 'n uu-klaank (dus huus en muus). Ouch de umlaut in de aa oo trejje op in alle gevalle boe dat ouch in ander oosteleke dialekte gebäört. "Kies" is kees (tegeneuver Hollands kaas) en "greun" is gruun of greun (tegeneuver westelek "groen"). Zjus wie in 't Limburgs, meh anders es in 't Wes-Veluws en 't Nederlands, kint 't Oos-Veluws nog twie soorte lang aa's. De etymologische lang aa in sjaop klink hei es ao: schaop of sjaop; de verlengde aa klink hei es aa: water (tegeneuver Wes-Veluws waoter).
De Nedersaksische klaankcombinaties old en olt zien op de westeleke Veluwe behawwe gebleve, en neet in oud en out veranderd. De wesgrens vaan dat versjijnsel löp gliek mèt de grens tösse 't Oos- en Wes-Veluws. Me zeet op de oosteleke Veluwe dus hollen "hawwe", old "aajd" en gold "goud". Veur Apeldoorn weurt evels zoewel hout es holt opgeteikend.
Grammair
bewirkDe Oost-Veluwse kinne allemaol umlaut in verkleinwäörd en in sommege wèrkwäördsvörm.
't Miervoud vaan wèrkwäörd in de tegewaordegen tied ligk get gecompliceerd. Op de westeleke Veluwe kint me 't einheidsmiervoud op -en (wiej, jiej, juliej, ziej wareken). Dit kump ouch nog veur in de gemeintes Elburg en Oldebroek. In 't Salland en in d'n Achterhook hiers 't gewoen Nedersaksisch miervoud op -t (wiej, iej, ziej warekt). Dit lèste kump op e groet deil vaan de oosteleke Veluwe ouch veur, in eder geval in Epe, Heerde en Vaassen en de direkte umgeving. Veur de res vaan de Oos-Veluwe sjijnt te gelle, tot me in de ierste persoen miervoud 'nen oetgaank op -en kint, en in de twiede en daarde persoen op -t: wie wareken, iele warekt, zie warekt. Dit kump nörges anders veur. Dit is de situatie wie ze gegeve weurt door de Reeks Nederlandse Dialektatlassen. Ander bronne spreke dit tege en geve veur de ganse Oos-Veluwe 'n einheidsmiervoud op -t.
Dialekbehaajd en cultivatie
bewirkEuver 't algemein hèlt 't Oos-Veluws ziech get beter es 't Wes-Veluws. Dit geit oeteraard neet op veur de groete immigratiestad Apeldoorn.
'ne Bekinden diechter in 't Oos-Veluws waor Hermen Bomhof (1919-1988). De hiel populaire band Normaal kump oet d'n Achterhook, meh zingk in 't dialek vaan Hummelo, wat Oos-Veluws vaan karakter is (zuug heibove).
