Noord-Ingels
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
't Noord-Ingels is de verzamelnaom veur de Ingelse dialekte wie ze gesproke weure in 't noorde vaan Ingeland. Geografisch zitte dees dialekte ingeklemp tössen 't Sjots (Scots) aon de noordkant en de dialekte vaan de Midlands (Wes- en Oos-Midlandingels) aon de zuidkant. 't Noord-Ingels heet euvereinkomste en versjèlle mèt ze allebei.
Definitie en indeiling bewirk
De dialekte in Ingeland vörme e dialekcontinuüm en 't is neet zoe sumpel veur ze in te deile. Ing gedefinieerd löp 't Noord-Ingels mer tot aon de Tees. Daan zouwe de industrieel metropole in 't noorde neet debij hure. Aandere höbben 't Noord-Ingels zjus wijer gedefinieerd, es loupend tot deep in 't midde vaan Ingeland. Daan zouwe Birmingham en Wolverhampton ouch nog in dat gebeed valle, en kump 't Midlands-Ingels (zuug bove) gooddeils te vervalle.
Me kin, en moot, de Noord-Ingelse dialekte verdeile in steideleke en lendeleke dialekte. De steideleke dialekte, zeker die vaan 't industrieel noorde, zien wezelek mer accente: ze koume veural drop neer tot me 't Brits-Ingels aanders oetsprik es in 't zuie of in de standaardtaol. Zoe'n dialekte zien oonder mie 't Scouse (in Liverpool) en 't Mancunian (in Manchester). Ouch 't Geordie, gesproke in Newcastle-upon-Tyne, heet dao get vaan. Op 't platteland vint me conservatiever dialekte, die ech nog deper versjèlle höbbe. Dat gelt zeker veur 't Northumberlands, wat al gans get vaan 't Sjots heet, wijer veur 't Cheshires, Cumbrisch-Ingels, Lancashires en Yorkshires. In väöl provinciestei, beveurbeeld in York, vint me get dao tössenin.
Historie bewirk
Al sinds 't oontstoon vaan de Ingelse taol is 't noorde vaan 't taolgebeed aanders es 't zuie. In d'n Aajdingelsen tied woort hei 't Northumbers dialek gesproke. Dit dialek ligk in zekere zin aon de groondslaag vaan 't Noord-Ingels, veural de traditioneel dialekte (noe nog gesproke in 't uterste noorde; zuug bove) en 't Sjots. 'ne Volgende stap waor de Deense euverheersing in 't gebeed. In 't noordooste vaan Ingeland, traditioneel bekind es de Danelaw, maakde de Noormanne iewelaank d'n deens oet. In deen tied naom 't Ingels vaan dee regio 'n oongeluifeleke wieväölheid Aajdnoordse wäörd op, en ouch de grammair raakde deepgaond oonder d'n invlood vaan die taol. E deil vaan deen invlood - wäörd en grammair - drong door tot de res vaan 't Ingels, meh laank neet alles. Daorum huurt me in 't Noord-Ingels (en obbenuits Sjots) ouch noe nog wäörd die me örges aander neet kint.
Later in de middeliewe breide ziech 't Ingels oet euver Sjotland. Sjots woort in deen tied 'n eige dialek, mèt op de langen door ouch 'nen apaarte standaard. Oonderwijl oontwikkelde ziech in 't zuie - roontelum Londe - ouch weer 'ne nuie standaard veur 't opkoumend Middelingels. Deze standaard waor veural gebaseerd op 't Zuidoos-Ingels, meh naom wel get noordeleke illeminte euver.
Wijer kaome de dialekte oeterein te ligke wie, tegen 't ind vaan de middeliewe, de Groete Vocaolversjuiving op gaank kaom. Die woort in 't Noord-Ingels mer veur e deil doorgeveurd. 't Bèste en dujelekste veurbeeld heivaan is 't oontbreke vaan de foot-strut-splitsing (zuug keertsje bove, en direk hei-oonder). Dit maakde 't versjèl tösse Noord en Zuid direk te hure, dewijl ouch 't Sjots die veraandering in 't gemein wel heet doorgeveurd.
Vaanaof de achtiende iew begóste lui vaan de hoeger klasse ummer mie de standaardtaol te spreke. In de stei veurde dat al gaw tot vervlaking vaan de dialekte (bezoonke cultuurgood), dewijl dat op 't platteland minder zoe waor. Ouch kaom vaanaof 't ind vaan de iew de industrialisatie op gaank in 't midde vaan Ingeland. In de stei kaome lui vaan versjèllende plaotse biejein. Zoe oontstoonte noordelek gekleurde koinès, die korter bij de standaardtaol stoonte meh dao dujelek nog vaan aofweke. Dèks oontwikkelde versjèllende stei hun eige accente; bove geneumde dialekte wie 't Scouse, Mancunian en Geordie zien dus nog neet zoe aajd. Tot slot lierde in deenzelfden tied ummer mie lui leze. Ouch dit heet tot 'n vervlaking vaan 't plat geveurd. In regio's mèt wieneg immigratiedrök heet ziech 't dialek evels nog vrij good kinne hawwe.
Kinmerke bewirk
Vocaole bewirk
De splitsing tösse trap en bath heet in de noordeleke dialekte gemeinelek neet plaotsgevoonde. Dat heet 't Noord-Ingels gemein mèt 't Amerikaons-Ingels en 't Zuidwes-Ingels. De vocaol in dees wäörd klink in 't gemein es [a]. E hemfelke wäörd oonttrèkke ziech dao-aon: in de mieste Noord-Ingelse dialekte höbbe can't, shan’t, half, calf en rather wel 'nen achterklinker [ɑː]. In wäörd wie father en palm die in Amerika ouch 'nen achterklinker höbbe, huurt me in 't gemein [aː]: gei versjèl in kwaliteit, meh allein in lengde.
Wie bove al aongegeve heet de splitsing tösse foot en strut ouch neet plaotsgevoonde: allebei de wäörd höbbe 'n [ʊ]. In foot zouw eigelek 'ne lange klinker mote klinke, meh dat is zelfs in 't Noord-Ingels allaank neet mie zoe. Wel kin me soms 'n lang /uː/ hure in book, cook en look, die in 't Zuid-Ingels en in de standaardtaol 'n korte [ʊ] höbbe.
De oetspraok vaan 't foneem /uː/ versjèlt ouch weer hendeg. Ze kin variëre vaan 'n echte [uː] tot 'n echte [yː] (in Northumberland). De tösseligkende oetspraok [ʉː] kump veur in Liverpool, Cumbrië en noordelek Yorkshire, d'n ingen diftong [ʊu] in de res vaan Yorkshire en Lancashire; ouch 't Geordie heet 'n realisatie die drop liekent. Gans bezunder is de realisatie [ʏː], die me in Manchester kin hure.
De /eɪ/ en /oʊ/ vaan de standaardtaol weure dèks oetgesproke wie [e̞ː] en [oː], entans op 't platteland en de awwer stei. In de industriestei huurt me die monoftonge neet. Örges aanders in 't gebeed koume ouch wijer diftonge veur: [ɪə] en [ʊə]. De klaanke rappelere aon de Limbörgse ee en oo, of aon de Iers-Ingelse oetspraok vaan diezelfde foneme. In sommege noordeleke dialekte huurt me nog wel 'nen diftong veur 'n aw -gh: weight klink wie [weɪt~wɛɪt], meh wait klink wie [we̞ːt].
De slotklaank in wäörd wie happy, honey en city weurt dèks wie [ɪ] of zelfs [e] oetgesproke, wie in awwerwètse Received Pronunciation. Gans in 't noorde euverheers evels de gebrukeleker oetspraok [i], die allewijl ouch in de standaardtaol normaal is.
De korte e in bed, die in väöl variante vaan 't Ingels wie [e] klink, weurt in 't noorde vaan Ingeland iejer wie [ɛ] oetgesproke. Dit is allewijl neet mie zoe bezunder wie roond 1950.
Consonante bewirk
De h vèlt in de mieste noordeleke dialekte weg. Allein Northumberland, Durham en e deil vaan Cumbrië höbben 'm gehawwe. Dit is niks specifiek noordeleks; de miejerheid vaan de dialekte in Ingeland kint de /h/ neet (zuug keertsje). Toch moot me neet gek stoon kieke es me 'm ouch boete de geneumde graofsjappe wel huurt. H-deletie dreug 'n extreem sociaol stigma, zoetot ouch dialeksprekers de klaank dèks aonliere. Op sommege plaotse is de /h/ ouch nog latent: liaison blijf daan oet (a hedge weurt a 'edge, tegeneuver an edge veur 'rand'). Zelfs bij sprekers die 't foneem gaaroet neet kinne, kin de [h] epenthetisch optrejje.
De l is euver 't algemein get dikker in 't noorde. 'n Allofonie tösse 'n dun [l] veur 'ne klinker en 'n dikke [ɫ] örges aanders, wie in 't Limbörgs, Nederlands en Standaardingels, besteit in 't gemein neet. Bezunder dik is de l in Manchester en Lancashire; hei heet me dus zoeget wie de Amsterdamse l ([ɫ] in alle posities). In Newcastle en aander deile vaan de ooskös is de l zjus weer dunner: dao kin me gerös [l] in alle posities geve.
-ng- middenin e woord weurt in e gebeed roond Liverpool en Manchester ummer versterk tot [ŋg], zoetot finger en singer opein rijme. Dit versjijnsel is zeker neet tot de stei beperk, meh zeker ouch neet typisch veur gans 't noorde, iejer veur e gebeed in 't weste op de grens vaan Noord- en Midlands-Ingels.
De r kin op versjèllende menere klinke. De Standaardingelse oetspraok [ɹ] kump dèks genoog veur, meh vaanajds waor 't ouch dèkser [ɾ]. In Northumberland huurt me zoeget wie 'n Limbörgse keel-r: [ʁ]. Deze klaank geit wel in gebruuk achteroet en kump allein op 't platteland nog veur. Aon 't ind vaan e woord huurt me de -r bekaans noets; allein in e deil vaan Lancashire kump dat nog mèt regelmaot veur. Dit is nog neet zoe laank zoe: nog in 't midde vaan d'n twintegsten iew hele groete deile vaan de weskös en Northumberland dit foneem in iere.
Prosodie bewirk
De Noord-Ingelse dialekte kinmerke ziech door e liech 'häölke' aon 't ind vaan de zin, wat de spreker in de oere vaan aandere get 'vraogend' deit klinke.
Grammair bewirk
't Wäördsje thou, wat normaal allein in hendeg awwerwèts Ingels nog optreujt, weurt in väöl Noord-Ingelse dialekte - in 't bezunder in Yorkshire en Northumberland - nog gebruuk, miestens in the vörm tha. You kin in zoe'n dialekte beleefheidsvörm zien, meh dèks is 't allein mer mievoud. Thou en thee huurt me beveurbeeld in de leedtekste vaan de Kaiser Chiefs, die dao vaandan koume. In noordeleke dialekte die gei thou mie kinne heet you dèks de mievoudsvörm yous.
't Wäördsje us kin op väöl mie plaotse optrejje es in de standaardtaol. 't Kin veur we koume es dat weurt vergezèld vaan 'n aander woord (us Yorkers don't say that), veur our (us football team ain't doin' well) en soms zelfs veur me.
In 't noorde huurt me dèkser de weerkierege veurnaomwäörd hisself en theirselves in plaots vaan 't zuielek himself en themselves.
D'n oetgaank -s, dee in de standaardtaol allein bij de daarde persoen inkelvoud optreujt, kin in väöl Noord-Ingelse dialekte bij alle persoene optrejje, veuropgestèld entans tot 't oonderwerp ofwel gei persoenelek veurwerp is, ofwel neet direk aon de persoensvörm ligk. Zoe kin me zègke: The cars drives through en I hardly knows any Spanish, meh is 't wel they drive through en I know some Spanish. Bij 't werkwoord to be kin me de vörm is op dezelfde meneer gebruke.
De samegetrokke vörm mustn't kin me in 't Noord-Ingels väöl hure. De beteikenis kin zoewel 'maag neet' es 'hoof neet' zien: mèt that mustn't be so kin me korter en illeganter zègke boe me in de standaardtaol 't laanger that doesn't have to be so/the case veur nujeg heet.
Vocabulair bewirk
In 't Noord-Ingels koume, wie gezag, väöl wäörd vaan Aajdnoordse oersprunk veur, zoewie väöl Middelingelse wäörd die in 't zuie verawwerd zien geraak. Väöl vaan die wäörd heet 't Noord-Ingels mèt 't Sjots gemein, wie bairn 'keend', bonny 'sjoen, sjiek' en kirk 'kèrk'. Ouch de wäörd lad 'joonk' en lass weure es typisch noordelek gezeen, zjus wie owt 'get' en nowt 'niks', someyan 'iemes', en canny 'slum', boe 't Standaardingels allein de oontkinnende variant uncanny vaan kint (mèt 'n aander beteikenis, naomelek 'ing, oongemekelek').
't Aontal wäörd vaan Keltischen oersprunk is hendeg klein, meh in Cumbrië, boe tot in de middeliewe 'n Britse taol (Cumbrisch) moot zien gesproke, heet me aoftèlveerskes opgeteikend die euverdujelek op 't Keltisch trökgoon (yan tan tethara). De vraog is of die 'n iewenaw volkse euverlievering zien, of tot ze pas later oet Wales zien koume euverwejje.