Netuurleke selèctie

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

---

Netuurleke selèctie (Ingels: Natural selection) is de graduele percessie boebij erfelek biologische kinmerke mie, of zjus minder, dèks in 'n poppelatie veurkomme es 'n functie vaan 't effek vaan erfeleke eigesjappe die succesvoller of minder succesvol zien in 'n bepaolde umgeving. 't Is volgens väöl biologe de sleutel vaan 't mechanisme vaan evolutie. De term netuurleke selèctie waor gepopulariseerd door Charles Darwin, dee intendeerde tot me 't moos vergelieke mèt artificieel selèctie, allewijl beter bekènd es fokke.

't Gief variatie binne alle poppelaties vaan organismes. Dit kump gedeiltelek umtot willekäörege mutaties optreije in 't genoom vaan 'n individueel organisme en dees mutaties kinne weure doorgegeve aon 't naogeslach. Däörenterende 't leve vaan 't individue, veroerzake hun genome interactie mèt hun umgeving. Individuje mèt bepaolde variante vaan genome kinne in bepaolde umgevinge beter euverleve en reproducere es aandere. Heidoor evolueert de poppelatie. Umtot me oetindelek dees eigesjappe allein kin euverbringe door middel vaan seks, mót wel verstaon weure tot neet allein groetere kans op euverleving belaangriek is, mer ouch de groetere kans op reproduksie, oftewel wie aontrèkkelek 't individue weurt gevoonde door 't aander geslach. Dit is ouch get wat Darwin benaodrök in zien ideeje euver seksuele selèctie.

netuurleke selèctie wèrk neet allein op de fenotiep of de observatieve kinmerke vaan 't organisme, ouch de genetisch, de erfelek groond vaan einege fenotiep dee e reprouductief veurdeil gief kin dèkser veurkomme in 'n poppelatie es ieder opgemèrk woort. Nao 't verlaop vaan d'n tied kin dees percessie rizzeltere in poppelaties die gespecialiseerd zien veur bepaolde ecologische niches en kin oetindelek leije bis 't oontstande vaan nui soorte. Mèt aander wäörd, natuurlek selèctie is 'n belaangrieke precessie (allewel neet de einegste precessie) boedoor evolutie passeert binne 'n poppelatie vaan organismes. netuurleke selèctie kin weure gecontrasteerd mèt artificiële selèctie, boe-in de mins mèt moodwèl specifiek kinmerke sjufte. In netuurleke selèctie gief 't evels gein opzatteleke käös. Mèt aander wäörd, artificiële selèctie is teleologisch en netuurleke selèctie is dat zjus neet.

netuurleke selèctie is ein vaan de “grundpfeiler” vaan de modern biologie en vaan 't darwinisme. 't Woord woort geïntroduceerd door de ieder genömde Charles Darwin in zie prestizjeus book On the Origin of Species oet 1859 (Limbörgs: Euver de origien vaan soorteminte), boe-in netuurleke selèctie woort besjreve es analoog aon artificiële selèctie, 'n precessie boebij bieste en plante mèt bepaold kinmerke wönselek geach weure door minseleke fokkers, systematisch in de veurkäör veur reproduksie. 't Konsep vaan netuurleke selèctie woort oersprunkelek oontwikkeld in absentie vaan 'n geldeg erfelekheidstheorie; op 't memint vaan Darwins sjrieve waor niks bekind vaan de modern genetica. De vereineging vaan traditioneel Darwinistisch evolutie mèt later oontdèkkinge in de klassiek en moleculair genetica wies op de modern evolutionair synthese. netuurleke selèctie blijf de veurnaomste verklaoring veur adaptieve evolutie.

Historisch perces

Pre-Darwinistische theorieje

Versjillende aw filosofe höbbe 't idee gemanifesteerd tot 't in de netuur 'n kollesaol väölvalt aon willekäöreg bieste gief, en tot allein die sjöpsels d'r in slage um veur ziechzelf te zörge en reproducere mèt prèstatie euverleve. Bekinde veurbeelde zien Empedocles en zienen intellectuelen opvologer, de Roemeinsen diechter Lucretius. Empedocles' idee tot organismes oontstande, gans en al door de incidentele wèrkinge vaan oerzake, zoewie wermde en kaw, woort bekritiseerd door Aristoteles in zie book euver fysica. Heer poneerde netuurleke teleologie in de plaots.

Iech geluif tot e sjöpsel weurt gevörmp veur 'n reie, verwiezentere nao de reigelmaotegheid vaan erfelekheid es bewies. Aristoteles, Book Twie vaan Fysica

Later zeet heer:

Neettemin zeen iech oonder ouge wie nui diersoorteminte moonsterlek (τερας) kinne optrejje in zeldzame gevalle. Aristoteles, Ginneratie vaan Dere, Book Veer

Zien paradox heet väöl invlood gehad op de Europese weitesjap en waor ouch 't meis geaccepteerd in d'n tied veur Darwin. 'nen Tiedsgenoot vaan Darwins bompa, de vreug 19e iewse Fransoos Pierre Louis Maupertuis heelt de Aajdgriekse argumentatie d'r op nao. 't Zelfde gilt veur Erasmus Darwin, Charles' bompa. Wijl de ideeje vaan Maupertuis en Aristoteles 'n zekere invlooi hadde op 't vreug darwinisme, zaw dat later verzwene.

D'n ierste weitesjapper dee in de naobij kaom vaan Darwin waor d'n Ingelsmaan Edward Blyth, dee veurziechteg ideeje introduceerde die leke te zègke tot bieste bepaolde preferenties höbbe veur soortemintsgezèl vaan 't aander geslach, dèks gebasseerd op wee de sterkste is. Allewel Darwin later de naodrök ligk op de survival of the fittest (euverleving vaan de gesjikste) – in plaots vaan de dèks neet-riechteg gebruukde survival of the strongest (euverleving vaan de sterkste) – heet Datwin publiek laote weite väöl ekstimering te höbbe veur Blyth. Heer laot zelfs in zien On the Origin of Species weite tot, “Mr. Blyth, whose opinion, from his large and varied stores of knowledge, I should value more than that of almost any one...” (Menier Blyth, weens meining vaan ziene groeten en gevarieerden opslaag vaan kinnes, iech mie mot ekstimere es insegen aandere...).

Theorie vaan Darwin

Betrach Darwinisme veur 't hoofartikel euver dit óngerwerp.

In 1859 expliceerde Charles Darwin zien theorie vaan evolutie door netuurleke selèctie es 'n verklaoring veur adaptatie en soortemintsvörming. Heer definieerde natuurleke selèctie es d'n aonzat vaan edere liechte variatie [vaan e kenmirk], es nötteg, dat bewaord gebleve is. 't Konsep waor sömpel des krechteg: individus die 't bès zien aongepas aon hun umgeving höbbe mie kans um te euverleve en te reproducere. Zoelang 't insege variatie gief dat weurt euvergenomme, is differentieel reproductief succes 't rizzeltaot. Dit veurt oonoetwiekbaar nao selèctie vaan persoene mèt de meis veurdeilege variaties. Es de variaties weure euvergenomme, daan zal 't differentieel reprodukief succes veure nao 'n gradueel evolutie vaan bepaolde poppelasies vaan soorteminte. Poppelasies die indelek oetreikend versjillend evaluere weure versjillende soorteminte. Die grens (de grens die zeet tot ziech noe e nui soortemint veurdeit) gief 't wienie 't veur de twie pertinente soorteminte nimmie meugelek is um same te reproducere.

Mèt evolutie meinde Darwin tot soorteminte muteerbaar zien; dat gei soortemint is gecreeërd um in de iewegheid oonveranderd te blieve; en dat alle soorteminte vaan levende organismes, plante en bieste, microscopisch of gigantisch, levend of oetgestorve, ziech höbbe oontwikkeld door successive kleine veranderinge vaan aander soorteminte die daoveur veurkaome. Darwin góng al zoe wiet tot heer stèlde dat de ganse historie vaan 't universum is oontstande door evolutie.

Darwins theorie, ouch sömpelweeg darwinisme geneump, had 'n gigantische impact op Europa. 't Ging neet allein rech tege 't christelek geluif in, dat in 't book Genesis de evolutie tegesprook, mer ouch regelrech in 't op dat memint zoe populaire Romantiek. De meiste romantici gelofte tot netuur in iewege hermenie waor; de darwiniste stèlde evels tot de netuur chaos is, die blijf veurbestaon door continue verandering die constant expirementeert mèt “trail and error”.

Toch woort Darwin door väöl lui positief oontvange. 't Darwinisme woort zelfs zoe populair tot 't de Europese polletiek begos te beïnvlooje. 't Idee tot alles gebaseerd is op natuurleke selèctie, “de sterkste wint”, waor e nui aspek dat teikenend zaw weure veur de 19e iewse polletiek, get dat d'r neet zaw zien gewees zoonder Darwins invlooj. 't Gief evels hendeg väöl kritiek op dees vörm vaan polletiek darwinisme, sociaal darwinisme geneump. Zoe zien versjillende hefteg bekritiseerde polletieke beweginge wie fascisme, communisme en nationaal-socialisme (nazisme) groetdeils gevörmp door 't darwinisme.

Betrach Sociaal darwinisme veur 't hoofartikel euver dit óngerwerp.

Brónne

• Darwin, Charles (1968/1998 [1859]). The Origin of Species by Means of Natural Selection or the Preservation of the Favored Races in the Struggle for Life (Introduction, Chapter 2 Variation under Nature, pp. 101-113; Chapter 4 Natural Selection, pp. 130-172; Conclusion). Halmondsworth: Penguin; Oxford: Oxford University Press.
• Mayr, Ernst (1991). One long argument: Charles Darwin and the genesis of modern evolutionary thought (pp. 12-25, 35-47). Cambridge (Mass).: Harvard University Press.
• Palmer, R.R. / Colton, Joel / Kramer, Lloyd (2014 [1995]) A History of Europe in the Modern World (pp. 620-623). New York City (NY).: McGraw-Hill Education