Mach (polletiek)

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Norbiks. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

Mach in d'r polletiek is d'r invloed dae 'ne persoon of organisatie haat óp aander luuj of organisaties. Mach över aander hèlt in dat d'r machhöbber aander kan ópdrage of dwinge öm z'n weunsje oet te veure. 't Gèft versjèjje gradaties van mach: in 'n dictatuur is alle mach in de heng van ene miensj of 'ne klènge groep luuj. Bie 'n tirannie zal dae miensj of dae groep probere alle mach in heng te kriege en zörgt d'r väör, mèt middele wie d'r geheime politie, terreur en aander gewaeldsmiddele, dat de mach in hön heng blieft. In 'n democratie wert mach of invloed vergruuëd mèt överlèk, lobbye, överreding en via de sjtèmbus. 'n Sjpecifieke uting van mach is gezag dat gebaseerd is óp de erkenning of rechmaotigheed öm mach oet te oefene.

Väöl luuj in d'r polletiek sjtraeve d'r nao hön mach te vergroeëte mèt alle mäögeleke middele. Vólgens 'insiders' is mach över aander versjlavend en es me eenmaol mach haat is 't verleidelek öm die ömmer wieër oet te boewe. Ooch zów 't laestig zieë öm eenmaol verwórve mach wer aaf te sjtoeë.

Historie

Wie de luuj nog in sjtamverbaand laefde waor d'r mètstens allèng 'ne leider nuëdig in tieje van crisis zoewie conflicte mèt aander sjtamme of bie natuurrampe die d'r sjtam tróffe. Da waor 't nuëdig dat ieëmes flót besjlissinge noom die dan dör de aandere oetgeveurd waoërte. Mètstens how d'r leider dan ooch e saoërt adviesraod samegesjtèld oet de owwer en ervare luuj. Wie de samelaeving groeëter en ingewikkelder waoërt oontsjtónge de örsjte sjtaote. Al flót nome de welvarendste en invloedriekste luuj en families ömmer mieë de tuwkes in de heng en lete zich ömmer minder beïnvloede dör de 'örmer' lede van de samelaeving. Dit greujde oet töt 't insjtituut van de dictatuur en de monarchie oeëbie klènger groepe en sjterke luuj de absolute mach in heng howwe. Mètstens sjtónge dis neet toe dat hön mach betwist waoërt dör aander luuj of groepen óp sjtraof van doeëdeleke sancties. Tiedens de Verlichting kieëm hie in in 't Weste langzaam verendering en waoërt de mach in sommige leng vólges de trias politica van Montesquieu verdeeld in 'n wètgaevende, 'n controlerende en 'n oetveurende mach. Allewiel is dit in de Westerse waelt d'r norm. In väöl aander gebiede van de waelt is evvel nog ömmer de dictatuur d'r norm zoewie de absolute monarchie, 'n militaire dictatuur of oonder 't mom van soms 'ne 'presidaent vör 't laeve'.

't Maeëte va mach

Mach sjpäölt in 't polletiek systeem 'n centraal ról; daovör wert an 't maeëte en registrere van mach väöl belang gehecht. Mae 't is e gecompliceerd begrip dat zich neet mekkelek lieënt vör wetensjappeleke maeëting. D'r zeunt twieë belangrieke beperkende factore:

D'r is sjprake van 'n tiedskètte, dördat d'r minstens twieë momaente zeunt: 't momaent oeë óp d'r actor mach oetoefent en 't momaent oeë óp d'r aandere zie gedrag verendert. Bie 't maeëte van mach mót me oonder mieë naogoeë of de aander ömsjtandighede in dae tied geliek zeunt blaeëve. Wie groeëter d'r aafsjtaand in tied, wie groeëter de kaans is óp tösjetiedse verenderinge. De gedragsverendering kan dan 't gevolg zieë van de mach van d'r actor, mae ooch van de verenderde ömsjtandighede;
Gedragswijziginge zeunt noeëts exact te bepale. 't Is bekaans oonmäögelk öm vas te sjtèlle wat d'r reactor how gedoeë es d'r actor gèng mach how oetgeoefend. Mesjie how e zie gedrag dan wal óp dezelfde meneer verenderd. 't Maeëte van gedragswijziginge keumt dus neer óp 't doeë van sjattinge in terme van waarsjienglekheed.

Öm mach te maeëte werre versjillende methodes gehanteerd:

Vólges sommige mèt eder methode 'n aandere dimensie van mach. Daovör werre dèk diverse methode tegeliek gebroekd. Soms blieke de versjillende methodes dan te leide töt oonverenigbaar oetkomste.

Machsbrónne en machsmiddele

't Gèft vief machsbrónne:

Beloningsmach: ieëmes beïnvloede dör middel van 'n beloning
Aafgedwónge mach: ieëmes beïnvloede dör te dreige mèt sjtraof
Legitiem mach: gezag
Expertisemach: ieëmes beïnvloede dör kènnis/deskundigheed
Referentiemach: ieëmes beïnvloede óp basis van prestige of bewoondering

Machsmiddele:

Positiegeboonde
- Fysieke middele: bieväörbeeld ópsjleting
- Economische middele: bieväörbeeld boete
- Informatiemiddele: bieväörbeeld 't oonthaowe van informatie
Persoonsgeboonde middele
- Expertise: bieväörbeeld ieëmes waal of neet oondersjteune dör 't dele van kènnis of deskundigheid
- Relationeel middele: bieväörbeeld ieëmes negere