Latiens sjrif

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

't Latiens sjrif is 'n alfabetisch sjrifsysteem, oontwikkeld oet 't Etruskisch sjrif en 't Grieks sjrif, oersprunkelek veur de (Aajd-)Latiense taol. Sinds de middeliewe weurt 't veur 'n väölheid aon taole oet de westerse wereld gebruuk; door de dominantie vaan dit deil vaan de wereld is 't noe volop in gebruuk veur hoonderde taole op alle continente. 't Sjrif weurt gesjreve vaan links nao rechs en besteit oet in principe zèsentwinteg lètters; sommege taole gebruke die neet allemaol, dewijl väöl taole 't ouch höbbe oetgebreid door diacriete en/of nui lètters.

Oontstoon

De lapis niger ('zwarte stein'), ein vaan de ajdste Latiense inscripties, gesjreve in e zier primitief Latiens alfabet.

In 't aajd Italië waore versjèllende alfabette in gebruuk. Allemaol gónge ze trök op 't Grieks alfabet (me sprik soms vaan 't Aajditalisch sjrif). Ierstens waoren 't de Grieke zelf die dit alfabet in hun Zuid-Italische kolonies gebruukde. Wijer hadde versjèllende volker hun eige, aongepasde versie daovaan, beveurbeeld de Etruske. In de zevenden iew sjijne de Etruske de Griekse lètters te höbbe euvergepak; umtot Roeme in de keuningstied bij 't Etruskisch riek hoort, naom me ouch dao 't alfabet euver.

De Griekse en Grieksetege sjrifte in Italië versjèlde vaan 't Grieks alfabet wat me allewijl op sjaol liert. Versjèllende archaïsche lètters zaote nog drin, en de lètters hadde vörm die in 't Grieks mojerland, zeker in 't later mechteg Athene, oongebrukelek waore. Dit verklaort de versjèlle tösse väöl Griekse en Latiense lètters. 't Aajdlatiens alfabet versjèlde ouch nog in väöl opziechte vaan 't huieg. 't Had mer 21 lètters en woort neet altied vaan links nao rechs gesjreve, meh dèkser in boustrofedon (umstebeurt nao rechs en nao links).

In de loup vaan de iewe veranderde 't Latiens alfabet laankzaamaon in de vörm dee veer kinne. Y en Z kaome es 22e en 23e lètter achteraon; ze woorte allein in Griekse lienwäörd te pas gebrach. In de middeliewe woort de spatie touwgeveug (de Romeine sjreve wäörd nog allemaol aonein of sjeide ze wienie nujeg mèt punte), zoewie versjèllende leesteikes, en mierder stijle cursief sjrif (zuug oonder) - de lètters in awwe stijl gónge romein heite. Wijer kaom in de middeliewe de W bij 't alfabet, die de aw functie vaan de intösse vaan kwaliteit veranderde V euvernaom. In de renaissance woorte veurgood I en J zoewie U en V oetgesplits; heimèt waore de 26 lètters compleet.

Gebruuk

't Latiens sjrif is bij alle taole vaan westelek Europa in gebruuk. Veur taole wie 't Frans, Spaons, Ingels, Duits en Nederlands waor dit in de middeliewe, wie hun sjriftradities oontstoonte, de natuurleke gaank vaan zakes: 't Latien waor jummers de cultuurtaol in alle len boe me 't roems-katholicisme aonhóng. De grens vaan 't Latiens sjrif volg bekans getrouw de grens vaan de kathelieke wereld: Slavische taole wie Pools, Tsjechisch, Slowaaks en Sloveens gebruke Latiense lètters, dewijl Russisch, Wit-Russisch, Oekraïens en Bulgaars in 't Cyrillisch sjrif weure gesjreve, 't sjrif vaan de Oosters-orthodoxe kèrke. 't Servo-Kroatisch is verdeild: de kathelieke Kroate en de islamitische Bosniërs gebruke ummer 't Latiens sjrif, de orthodoxe Serve miestal, meh neet ummer, 't Cyrillisch. De Roemene, die ouch orthodox zien meh 'n Romaanse taol spreke, gebruukde vaanajds ouch Cyrillisch sjrif meh stapde in de negentienden iew op 't Latiens euver.

Ouch taole die pas later 'n sjriftraditie oontwikkelde, höbbe dèks 't Latiens sjrif aongenome. Dat gelt zeker veur de klein/oonofficieel taole in Europa, wie 't Limbörgs of 't Bretons, meh ouch veur 'n väölheid aon taole oet de res vaan de wereld. In door westerse machte gekoloniseerde len waor 't Latiens sjrif de ierste keus veur inheimse taole. Dat góng zoe in Amerika (mèt e paar oetzunderinge), in Afrika bezuie de Sahara, in deile vaan Zuidoos-Azië, in Australië en in Oceanië. Soms heet me zelf bestaonde sjrifsysteme te gunste vaan 't Latiens sjrif aofgesjaf (Maleis, Javaans, Balinees etc.). Recintelek gebäörde dat oonder mie nog bij 't Turkmeens, boe me 't ieder gebruuk Cyrillisch sjrif zaog es e relik vaan Russisch kolonialisme. 't Latiens sjrif gelt daomèt es e rillatief neutraol sjrif, minder geboonde aon specifieke ideologieë of culture.

Nog väöl neet-westerse taole mèt 'n eige sjriftraditie weure in 'n aander sjrif es 't Latiens gesjreve. Toch kin me ouch die taole in Latiens lètters weergeve; me sprik daan vaan transcriptie. Veur 't Arabisch gief 't beveurbeeld DIN 31635, veur 't Chinees (Mandarijn) 't pinyin. Ouch dialekte vaan zoe'n taole weure, wienie nujeg, dèks in Latiense lètters weergegeve, veural wienie 't inheims sjrif de aofwiekende aard vaan de variëteit neet good tuint. Zoe liekent Egyptisch Arabisch wienie 't in Arabische lètters weurt gesjreve nog sterk op Standaardarabisch; in Latiense lètters koume de versjèlle evels dudelek nao veure.

Lètters

Lètter	Aofkums	Oersprunkeleke weerde	Aander weerdes	Opmerkinge
A a	Griekse lètter alfa (Α α)	/a(ː)/	/ɑ/ (Limbörgs, Nederlands); /æ/, /eı/ (Ingels)
B b	Griekse lètter bèta (Β β)	/b/	/β/ (Spaons)
C c	Griekse lètter gamma (Γ γ)	/k/	/t͡ʃ/ (Italiaons, Roemeens); /s/ (Frans, Portugees, Limbörgs, Nederlands, Ingels); /θ/ (Spaons); /t͡s/ (Duits, Aajdfrans, Aajdspaons, Aajdportugees); /t͡s/ (Slavische taole, Esperanto); /c/ (Maleis); /kǀ/ (Xhosa, Zoeloe)	Kump vaan 'ne specifiek Italische vörm vaan de gamma. Ouch is hei spraoke vaan klaankverandering: de gamma is in principe stumhöbbend, de c stumloes. De versjèllende gepalataliseerde realisaties vaan de c trejje in de Romaanse taole allein op veur 'ne veurklinker (/e/, /i/); in de Slavische taole en 't Maleis weurt de lètter euveral veur 'ne palataole klaank gebruuk.
D d	Griekse lètter delta (Δ δ)	/d/	/ð/ (Spaons)	Aofwiekende vörm vaan de delta gebruuk in Italië.
E e	Griekse lètter epsilon (Ε ε)	/e(ː)/	/ɛ/ (diverse taole); /æ ~ ɛ/ (Limbörgs); /ə/ (diverse taole, boe-oonder Limbörgs); /iː/ (Ingels)
F f	Archaïsch Griekse lètter wau (Ϝ ϝ)	/f/	/v/ (Welsh)	Zelfde teike en positie meh neet dezelfde lètter es de Griekse wau of digamma: dees lètter gaof in die taol de klaank /w/ aon. 't Archaïsch Grieks had geinen /f/-klaank (modern Grieks wel); de Italische volker móste daorum 't alfabet aonpasse.
G g	Lètter c mèt striepke	/g/	/ɣ/, /ç ~ x/ (Limbörgs); /ɣ ~ x ~ χ/ (Nederlands); /x/ (Spaons); /d͡ʒ/ (Italiaons, Ingels, Aajdfrans); /ʒ/ (Frans, Portugees); /j/ (Zweeds)	Heet dezelfde klaank wie de Griekse gamma. De gepalataliseerde variante in de Romaanse taole trejje op es 'ne veurklinker volg; de Spaonse (fricatief) oetspraok kump evels euveral veur. De palatale Zweedse variant trejt allein veur 'ne veurklinker op.
H h	Griekse lètter èta (Η η)	/ɦ/	/h/ daan wel /h ~ ɦ/ (versjèllende taole, boe-oonder Duits); stom (Romaanse taole), /ʔ/ (Frans)	Stoont in 't Archaïsch Grieks ouch veur 'nen h-klaank. In 't Klassiek Grieks evels waor de èta 't teike veur 'n lang e (/eː ~ ɛː) en woort de h-klaank gesjreve mèt 'ne spiritus asper. De plaots in 't alfabet verraojt tot 't toch um wezelek 'tzelfde lètterteike geit. Franse realisatie es glottisslaag allein in lienwäörd.
I i	Griekse lètter jota (Ι ι)	/i(ː)/, /j/	/ɪ/ (Limbörgs, Nederlands, Ingels); /ai/ (Ingels); palatalisatie (Roemeens)	De gereduceerde oetspraok vaan 't Roemeens trejt op aon 't ind vaan wäörd.
J j	Verlengde variant vaan de i	/i(ː)/, /j/	/d͡ʒ/ (Ingels, Aajdfrans); /ʒ/ (Frans, Portugees); /x/ (Spaons); /ɟ/ (Maleis); /ʝ/ (Zweeds)	Iewelaank weergegeve door de i, in de middeliewe oontstande en pas in de renaissance oetgesplits.
K k	Griekse lètter kappa (Κ κ)	/k/	/c ~ ɕ/ (Zweeds)	In 't Aajdlatien oetwisselbaar mèt de c, um die rei nao de archaïschen tied bekans compleet verdwene. Pas later in de Germaanse taole weer gebrukelek geweure. De gepalataliseerde Zweedse variante trejje allein veur 'ne veurklinker op.
L l	Griekse lètter lambda (Λ λ)	/l/		Italische vörm, dee aofweek vaan de in Griekeland gebrukeleke.
M m	Griekse lètter mu (Μ μ)	/m/	Nasalisatie (Frans, Portugees)	Alternatieve Franse oetspraok nao 'ne klinker en veur 'ne mètklinker.
N n	Griekse lètter nu (Ν ν)	/n/	Nasalisatie (Frans, Portugees)	Zuug bove.
O o	Griekse lètter omikron (Ο ο)	/o(ː)/	/ɔ/ (diverse taole); /ɒ/ (Ingels); /uː ~ ʊː/ (Ingels); /u/ (Noors, Zweeds)
P p	Griekse lètter pi (Π π)	/p/		Euvergenome vaan d'n Italische variant vaan 't Grieks alfabet. In 't huieg Grieks alfabet (en ouch in de mieste awwer vörm) kump de Latiense p in vörm euverein mèt de Griekse rho (zuug oonder).
Q q	Archaïsch Griekse lètter koppa (Ϙ ϙ ϟ)	/k/	/ʔ/ (Maltees); /kǃ/ (Xhosa, Zoeloe); /q/ (Greunlands, Arabisch (DIN 31635) en aander Semitische taole); /tɕʰ/ (Chinees (pinyin))	In de Semitische taole zien /k/ en /q/ versjèllende foneme. Veur de taole vaan Europa gelt dat evels neet; dat lieverde probleme op wienie me in dees strieke de Semitische alfabette góng euvernumme. In 't Archaïsch Grieks gaove kappa en koppa dezelfde klaank, in 't Aajdlatien gol dat veur C, K en Q. 't Grieks leet de koppa valle te gunste vaan de kappa, 't Latien leet de k valle (zuug bove) en gebruukde de q allein nog mer in d'n digraaf qu /kw/. Veur de modern Europese taole gelt dat noe ouch. 't Gebruuk vaan de lètter q in 't Maltees en in de transcripties vaan aander Semitische taole herstèlt de Semitische aard vaan de lètter in iere.
R r	Griekse lètter rho (Ρ ρ)	/r/	/ʁ/ (Limbörgs); /ʀ/ (Frans); /ɹ/ (Ingels, Nederlands, Zweeds); /ɾ/ (Spaons); stom (diverse taolvariëteite, boe-oonder Brits Ingels)	De variant vaan de rho mèt striepke, um ze vaan de pi te oondersjeie, is Italisch. De versjèllende oetspraokvariante vaan de r zien de lèste iewe oontstande; neet zoe laank geleie waor de /r/ ouch hei algemein.
S s	Griekse lètter sigma (Σ σ ς)	/s/	/z/ (Italiaons, Frans, Duits, Portugees)	Kaom in 't Archaïsch Grieks in mierder variante veur.
T t	Griekse lètter tau (Τ τ)	/t/
U u	Griekse lètter upsilon (Υ υ)	/u(ː)/, /w ~ ʋ/	/y ~ ʉ/ (Frans, Limbörgs, Nederlands); /juː ~ jʊː/ (Ingels), /ʏ/ (Limbörgs, Nederlands), /ʌ ~ ɐ/ (Ingels)	De upsilon had dees oetspraok in 't Archaïsch Grieks en 't Dorisch dialek, wat in Zuid-Italië woort gesproke.
V v	Variant vaan bovestoonde.	/u(ː)/, /w ~ ʋ/	/v/ (Limbörgs, Frans, Italiaons, Ingels, Slavische taole etc.), /v ~ f/ (Nederlands), /f/ (Duits), /β/ (Spaons)	Oersprunkelek ein lètter mèt de u. In de Romeinsen tied ummer es V gesjreve. In de middeliewe kaom dao es oonderkasvörm u bij. Pas in de renaissance definitief oetgesplits.
W w	Twie u's of v's achterein.	/w/	/ʋ/ (Nederlands in Nederland), /v/ (Duits, Pools)	Oontstande in de middeliewe bij 't sjrieve vaan de Germaanse taole, wie de v 'ne stumhöbbende fricatief waor geweure en deze klaank neet mie kós weergeve.
X x	Griekse lèttervariant ksi/chi (Χ χ)	/ks/	/x/ (Sjots Gaelic, Aajdspaons); /ɕ/ (Spaons, Portugees, Chinees (pinyin)); /kǁ/ (Xhosa, Zoeloe)	In 't modern Grieks en 't klassiek Grieks wat veer liere weurt de /ks/-klaank weergegeve door de ksi (Ξ ξ), 'n aander lètter tösse de nu en de omikron, dewijl 't teike chi (Χ χ) 'ne velaire fricatief weergief (ch-klaank: /x/ in 't klassiek, /ç/ in 't modern Grieks). In 't Archaïsch Grieks kós dit lèste teike evels ouch veur /ks/ stoon; dit is de variant dee 't Latien heet euvergenome. Sommege taole, wie 't Gaelic, zien de x op de Griekse maneer goon gebruke.
Y y	Griekse lètter upsilon (Υ υ)	/y(ː)/	/i/, /j/ (diverse taole); /ɟ/ (Spaons)	De oetspraok /y/ had de upsilon in 't klassiek Attisch en in 't Hellenistisch Grieks. In de klassieken tied en 't hellenisme liende 't Latien väöl Griekse wäörd, die noe 'nen in 't Latien oonbekinde klinker hadde. Es gevolg daovaan mós 't Latien de lètter upsilon nog ins euvernumme; ze kaom achteraon in 't alfabet te stoon.
Z z	Griekse lètter zèta (Ζ ζ)	/d͡z ~ t͡s/	/z/ (Frans, Limbörgs, Nederlands, Ingels, Slavische taole etc.), /θ/ (Spaons), /s/ (Portugees, Noors, Zweeds, Deens, Ieslands (veur 1973))	De zèta kump in 't Grieks alfabet neet achteraon, meh op de zèsde plaots (tösse epsilon en èta). 't Latiens alfabet naom dees lètter neet euver umtot de taol dees klaank neet kós. Later evels, wie de Romeine väöl Griekse lienwäörd euvernaome, mós de z esnog aon 't alfabet weure touwgeveug. Zoe kaom ze op de lèste plaots terech.

Typografische variante

In de klassieke aajdheid woort allein gesjreve mèt wat veer allewijl hooflètters neume. Zeker in kalligrafisch gebruuk, wie in steininscripties en luxe handsjrifte, waor wieneg variatie touwgestande. In de keizertied evels gaof 't al wel lèttervariante boemèt me snel kós sjrieve (wie us huieg steno); dit neumde loupend of cursief sjrif, umtot de lèttere doorloupend aoneingesjreve kóste weure.

In de vreug middeliewe - de zoegeneumde Karolingische renaissance - woort dees meneer vaan sjrieve geformaliseerd in 'ne kalligrafische vörm, dee me minuskel geit neume. Dit woord kump vaan 't Latiens minusculus, wat 'get kleinder' beteikent; de aw lètters heite noe majusculus, 'get groeter'. In 't Nederlands, en m.m. 't Limbörgs, is me later vaan hooflètters en klein lètters goon spreke. Hooflètter is 'n lienvertaoling vaan (littera) capitalis; de naom kapitaol is in drökkerstaol nog ummertouw gebrukelek. De klein lètters weure in 'tzelfde jargon oonderkas geneump.

In Ierland, en in minder maote Ingeland, Sjotland en Wales, oontwikkele ziech de sjrieflètter tot typisch gerunde vörm die bekind zien koume te stoon es unciaolsjrif. Dit sjrif woort tot in d'n twintegsten iew gebruuk um Ierse tekste mèt te drökke, en noe nog wel in folkloristische opsjrifte.

Later in de middeliewe kriege de lètters, zoewel de minuskele es de majuskele, typische vörm die vaan de ieder gebruukde variante versjèlle. De lètters vertuine sterk d'n invlood vaan de gajzevere boe ze mèt zien gesjreve. Veur oongeoefende modern lezers kin dit soort sjrif lesteg te leze zien. Dit is veural 't geval in Wes- en Noord-Europa; in Italië hèlt me väöl mie aon awwer vörm vas. Me is dit soort sjrif Gotisch sjrif goon neume, umtot 't samevèlt mèt de gotiek; 't moot evels neet weure verward mèt 't sjrifsysteem wat de Gote in de veerden iew veur hun eige taol gebruukde.

Bij 't oontstoon vaan de bookdrökkuns kriege versjèllende typografische variante vaster vörm. De gewoen majuskele en hun oonverseerde minuskelvariante goon bekind stoon es romein, sjuinse variante heite cursief en de Gotische variante koume oonder versjèllende aander naome bekind te stoon, oonder mie ${\mathfrak {fractuur}}$ . Me kós ze langen tied alledrei in tekste nevenein tegekoume (veur diverse nuances aon te geve); romein en cursief zien nevenein blieve veurkoume. Vaan alledrei bestoon diverse variante, zoegeneumde lèttertype; dit vèlt boete 't kader vaan dit artikel.

Veural in de Gotische sjrifte, meh ouch in gewoen romein/cursieflèttertype, had de s langen tied twie variante: ſ en s. Veural in 't Duits zien die twie variante laank nevenein gebruuk, zjus umtot die taol dèks in fractuursjrif gesjreve woort.

Diacritische teikes

Versjèllende taole höbbe klaanke die neet mèt de 26 lètters vaan 't Latiens sjrif euvereinkoume en kinne daorum neet mèt 't basaol alfabet touw. Ein meneer um dit op te losse is 't gebruuk vaan diacriete: teikes op, door of oonder de lètter die de oetspraok verandere. Door 't groet aontal oetereinloupende taole wat 't gebruuk kint 't Latien sjrif talloes diacriete. Inkele vaan de gewoenste zien:

't Accent aigu (á, é, í etc.), aofgeleid vaan de Grieksen oxeia of acutus, woort veur 't iers touwgepas in 't Middelfrans veur de klaank /e/. In aander taole gief 't dèks de klemtoen aon, veural op plaotse boe me dat volgens de taolregele neet verwach (Spaons) of b oe e woord 'nen oongewoene naodrök krijg (Nederlands). In 't Limbörgs kump 't veur bij de <ó>, die de korte klaank /o/ weergief (tegeneuver de <o>, die veur de /ɔ/ steit). Ouch kin 't stoon veur 'n verlenging vaan de klinker mèt dezelfde weerde (Tsjechisch, Slowaaks). In bepaolde Oos-Europese taole kin 't teike ouch op consonante stoon; bedoeld weurt daan 'ne gepalataliseerde vörm. (ń, ŕ). In weer aander taole kin 't, zjus wie de volgende twie, 'nen toen aongeve.

't Accent grave (è) is 'n umgekierd accent aigu; 't geit trök op de Griekse bareia of gravis. In 't Frans woort en weurt dit gebruuk veur de klaank /ε/, entans op plaotse boe dit neet zoe al oet de contex bliek. De Limbörgse <è> steit veur 'ne klaank dee de kant opgeit vaan /e/, in tegestèlling tot de <e>, die opener is en mie nao /æ/ neig. In 't Italiaons weurt 't accent grave gebruuk veur de klemtoen op de lèste lèttergreep aon te geve.

't Accent circonflexe (â, î, ê etc.) is aofgeleid vaan de Griekse perispomenè of circumflexum. In 't Middelfrans gaof dit 'n verlenging vaan de klinker aon, miestentieds oontstande door 't ewegvalle vaan 'n -s- in 't Aajdfrans. Allewijl is vaan die verlenging niks mie te hure. Allein bij de e heet de circonflexe nog invlood op de oetspraok (ê klink zjus wie è). Sommege aander taole gebruke 't teike wel veur verlenging, of veur verandering vaan klankkwaliteit: zoe stoon â en î in 't Roemeens veur 'ne sjwa-echtege middeklinker. In verawwerd Limbörgs steit <ô> veur dezelfde klaank die me noe mèt <ó> sjrijf, in poëtisch Nederlands gief 't teike 'n oongewoen sametrèkking aon (wie beneên veur beneden). In 't Esperanto kump de circonflexe op consonante te stoon um verwante, meh dudelek gesjeie foneme aon te geve: ĉ, ĝ, ĥ, ĵ, ŝ. Dees taol steit dao gooddeils allein in.

De tilde (ã, ñ) stoont in middeliewse handsjrifte veur de lètter n. In taole die digrafe mèt 'n n gebruukde is dit teike gebleve. 't Spaons gief mèt <ñ> de klaank /ɲ/ aon, dewijl 't Portugees de tilde veur neusklaanke gebruuk.

De rink (å, ů) weurt in twie versjèllende situaties gebruuk. In de Scandinavische taole steit 't teike <å> op de plaots vaan de vreuger lang aa, die in de loup vaan de iewe doonker gekleurd is en noe 'n /ɔː/ of zelfs /oː/ aongief. De <ů> kump in 't Tsjechisch veur en steit dao veur 'n lang /uː/.

D'n umlaut (ä, ö, ü) heet ziene oersprunk in 't Duits en gief dao 'ne veurklinker aon dee oontstande is door miestal regelmaotege verandering vaan de corresponderenden achterklinker (ä kump dus veurt oet a etc.). Wienie aon regele geboonde neump me dit versjijnsel ouch umlaut (taolversjijnsel). D'n umlaut kump ouch in 't Limbörgs dèks veur, en wel in de ö en d'n digraaf äö. Wijer gebruke oonder mie 't Zweeds, 't Hongaars en 't Turks ze. 't Trema is qua vörm identiek aon d'n umlaut meh heet 'n aander functie: 't verhindert de vörming vaan digrafe (ië is daorum get aanders es ie). Ouch dit teike weurt in 't Limbörgs gebruuk.

D'n dobbelen aigu (ő) weurt veural in 't Hongaars gebruuk, um door middel vaan <ő> 'n verlenging vaan de ö te bewèrkstèllege. 't Is dus feitelek 'n combinatie vaan 't accent aigu en d'n umlaut.

't Teike ø weurt gesjreve mèt 'ne sjuinse striep dee in de taole boe 't gebruuk (veural Deens en Noors) gein eige naom heet. 't Correspondeert mèt de ö in aander taole.

De macron (ā, ē, ī) gief aon tot 'ne klinker laank is. Me deit dit dèks in Latiense tekste, umtot in die taol 't versjèl tösse korte en lang klinkers vaan belaank is; in de aajdheid deeg me dat evels neet. Wijer kump 't veur in transcripties vaan beveurbeeld 't Arabisch zoewie in de Polynesische taole (beveurbeeld Hawaiaans, boe 't teike es kahakō bekind steit).

De breve (ǎ, ě, ǐ etc.) gief 't umgekierde aon: 'ne korte vocaol. Zelfs in Latiense sjaolbeukskes weurt 'r mer oetzunderlek gebruuk.

D'n ogonek (ą, ę) gief in 't Pools de nasalisatie vaan 'ne klinker aon, e gebruuk wat in versjèllende aander taole is euvergenome.

De cedille (ç) weurt in 't Frans en 't Portugees gebruuk um aon te geve tot de lètter c, ouch al steit ze veur 'nen achterklinker, toch palataol weurt oetgesproke. 't Teike kump vaan de lètter z, die in 't Aajdfrans zjus wie de gepalataliseerde c woort oetgesproke es /t͡s/. Get Oos-Europese taole zètte e vergeliekbaar teike oonder aander lètters (ķ, ļ, ŗ, ş, ţ), mèt oetereinloupende effecte.

D'n haček (č, ň, ř etc.) weurt in diverse Slavische taole gebruuk veur palataol klaanke oet te drökke.

Sommege taole, wie 't Duits, sortere lètters mèt diacriete esof de extra teike dao neet stoon (wäörd die beginne mèt ä- zeuk me gewoen oonder de A). Aander taole zien lètters mèt diacriete evels es apaarte teikes en zètte ze es extra lètters aon 't ind vaan 't alfabet (Scandinavische taol) of direk achter 't oongemarkeerd teike (Spaons).

Ligature

Ligature zien in gedrökden teks zier gebrukelek. Sommege lètters weure evels zoe ing en zoe oonveranderlek aoneingesjreve, tot ze oonderhaand ein lètter zien goon vörme, zeker wienie 't um digrafe geit (twie lètters veur eine klaank).

Lètter	Oersprunkeleke weerde	Aander weerdes	Opmerkinge
Æ æ	/ai/	/ɛː/	In 't Latien vaanajds 'nen twieklaank, meh laankzaamaon veranderd in 'ne nuie klinker. Dit perces waor tege 't ind vaan de keizertied compleet. De veranderde oetspraok holp de al bestaonde ligatuur euverleve en in versjèllende aander taole terechkoume.
Œ œ	/oi/	/ø ~ œ/	Veur dees ligatuur gelt oongeveer 'tzelfde wie veur de bovestoonde, al kaom ze minder dèks veur.

Ouch versjèllende lètters mèt diacriete zien oontstande oet ligature (zuug bove), zjus wie de ß (zuug oonder) en 't leesteike & ("Et").

Extra lètters

Sommege taole höbbe gans nui lètters aon 't Latiens alfabet touwgeveug. Ze zien op versjèllende menere tot stand gekoume.

Lètter	Aofkums	Weerde	Taole die ze gebruke	Opmerkinge
Ɑ ɑ	Internationaol Fonetisch Alfabet (IPA)	/ɑ/	Versjèllende taole oet Kameroen.	IPA heet 't zelf vaan cursieve klein Latiense lètter a. Hooflètters bestoon neet in 't IPA; groete variant is debij bedach wie me dit teike in gewoen sjrif begós te gebruke.
Ↄ ↄ	Veurstèl spèllingshervörming door Claudius	/ps/	Latien (neet doorgeveurd).	Ouch gebaseerd op de Griekse sigma, die zoe'ne variant had. Geïnspireerd op bestaonde lètters wie X.
Ð ð	Lètter d mèt striepke.	/ð/	Ieslands, Aajdingels, Middelingels	Hooflèttervariant kump neet veur in 't Ieslands, tenzij in kapitaolsjrif (alles mèt hooflètters).
Ə ə	IPA	/ə/	Azerbaidzjaans, diverse Wes-Afrikaanse taole (veural in Nigeria).	Umgekierde klein lètter e, gief in 't IPA de sjwa aon. De Afrikaanse taole gebruke es hooflètter de variant <Ǝ>.
Ɛ ɛ	IPA	/ɛ/	Diverse Wes-Afrikaanse taole.
Ⅎ	Veurstèl spèllingshervörming door Claudius	/w/	Latien (neet doorgeveurd)	Had de weerde vaan de toen al verdwene Griekse wau. Mós de lètter U/V oontdoen vaan zien dobbelfunctie es consonant.
Ƣ ƣ	Handgesjreve lètter q	/ɣ/	Diverse Turkse taole, oonder mie Azerbaodzjaons en Tataars.	Verawwerd, vervaange door ğ.
Ƕ ƕ	Ligatuur vaan h en v	/h^w/ of /ʍ/	Gotisch	Allein in wetensjappeleke transcriptie, in de plaots vaan 't Gotisch teike 𐍈.
Ⱶ ⱶ	Veurstèl spèllingshervörming door Claudius	oonbekind (/ɨ/?)	Latien (neet doorgeveurd)	Identiek mèt 't verawwerd teike hèta in 't Grieks.
Ɔ ɔ	IPA	/ɔ/	Diverse Wes-Afrikaanse taole	Aofgeleid vaan de Latiense lètter o.
ĸ	Lètter k	/q/	Veurheer 't Greunlands	Vervaange door de q.
ß	Ligatuur ſz of twie s'e achterein	/s/	Duits	Oontstande oet de opeinvolging vaan lang s en z: ſz. Ouch beïnvlood door de väöl gebruukde combinatie ſs. 't Teike heet 'n lang en gecompleceerde historie. Door spellingsconventies die door de iewe heer oontstande zien dreug dit teike allewijl informatie in ziech euver de veurgoonde klinker: zuut me 'n ß, daan moot de veurgoonde klinker laank zien. Neet gebruuk in 't Duits vaan Zwitserland, dao ummer ss.
Þ þ	Germaanse ruun ᚦ	/θ/	Ieslands, Aajdingels, Middelingels, Aajdnoords, Gotisch	Gotisch allein in transcriptie. Stoont/steit in inkel wäörd veur /ð/.
Ƿ ƿ	Germaanse ruun ᚹ	/w/	Aajdingels, Middelingels	In 't Middelingels al gaw vervaange door de w.
Ȝ ȝ	Unciaolvörm vaan de g	/j/, /x ~ ç/	Middelingels	Later vervaange door y en gh.

Aofgeleide sjrifte

Wie heibove dudelek maag zien gewore, gebruke hiel väöl taole hun eige versie vaan 't Latiens alfabet. Die versies weure evels euver 't algemein neet es apaarte sjrifte gezeen, al sprik me soms wel vaan 't Nederlands, Duits, Zweeds alfabet etc. In aw tije gónge de (Germaanse) rune wel deils op 't Latiens sjrif trök (al zien ze veural via de Alpien sjrifte tot de Germane gekoume, en neet direk via 't Latien). Veur 't ogham maag me de inspiratie ouch bij 't Latiens sjrif zeuke, al heet 't neet de minste uterleke geliekenis demèt. Ouch de versjèllende sjrifte veur Amerikaanse taole zien geïnspireerd op 't Latiens alfabet: ze zien oontwikkeld nao contak tösse de Europese koloniste en de inheimse bevolking, soms door de sprekers zelf, soms door Europeaone. In 't geval vaan 't Cherokeesjrif goon de teikes veur e groet deil ouch trök op de Latiense, meh ze höbbe compleet aander klaankweerdes.

't Al geneump Internationaol Fonetisch Alfabet (IPA) heet ziene basis in 't Latiens sjrif, meh wiek dao zoezier vaanaof tot me 't es 'n eige alfabet kin zien.

Wijer basere diverse vörm vaan stenografie ziech op 't Latiens Alfabet, neet allemaol eve dudelek.