Hertogdóm Gelder
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Breuker. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
Gelder waor e hertogdóm in 't Nederlands-Duutsje grensgebeed.
't Hertogdóm besjtóng oet 't gebeed dat allewiele de Nederlandse provincie Gelderland is, es ooch 't noorde va Limburg en 't zujelike deil van d'r Duutsje Kreis Kleef. 't Hertogdóm waor geneump naoë de sjtad Geldere (Geldern) in 't hujige Duutsjland. 't Gebeed dat huuj de provincie Gelderland en Kleef en Emmerik zint woert Neder-Gelder geneump en de anger gebede, die huuj i Limburg en Noordrien-Wesfale ligke, Opper-Gelder.
Historie
bewirkDe sjtrieëk rónd Gelder woert oersjprunkelik bewoend doer Germaanse sjtamme wie de Batave en later doer Franke. Ónger de Franke waor 't e deil van 't Koninkriek Austrasië en vervolges van 't Frankiese Riek. Ónger Karel d'r Groeëte is de huuj Gelderse sjtad Nimwege 'ne palts gewaes.
Naoë 't oeteinvalle van 't Frankiese Riek, bie de doeëd va Lodewiek de Vrome in 843, behuuërde de sjtrieëk bie 't Hertogdóm Lotharingen en pas naoë 't Verdraag va Meersje in 870 bie 't Oeës-Frankiese Riek, of later 't Heilige Roomse Riek.
In de elfde ieëw óntsjtóng rónd 't sjtedje Gelder 't Graafsjap Gelder. D'r ieësjte graaf waor Gerard III va Wassenberg. In 1179 verwórf d'r Gelderse graaf 't Graafsjap Zutfe. Geleidelik breidde 't Gelders gebeed zich oet en i 1248 verwórf graaf Otto II de riekssjtad Nimwege. Gelder besjtóng doe oet veer kertere: Remung (dèk "Opper-Gelder" geneump), Arnem ("Veluwe"), Nimwege ("Betuwe") en Zutfe.
De Gelderse oetbreiding waor sjloes mit d'r Sjlag bie Woeringe i 1288. I 1339 wuurt Gelder e hertogdóm. Naoëdat hertog Reinoud III kingerloes sjtórf, volgde d'r Gelderse Successiekreeg. Dees leidde d'r i 1383 toe dat Willem va Gulik hertog woert. Vanaaf 1393 waor haeë teves hertog va Gulik. Naoë diens uëverlieje i 1423 woerte Gelder en Gulik weer gesjeije.
I 1483 kaom Gelder in heng va Boergondië. Daoëtaeëge bleef verzit besjtaoë en i 1493 woert Gelder weer zelfsjtendig. Ónger Karel va Gelder verzitte 't hertogdóm zich succesvol taeëge de Habsburgse hegemonie in de Nederleng. Naoë 't uëverlieje va Karel va Gelder woert hertog Willem va Kleef en Gulik teves hertog va Gelder. Ooch haeë verzitte zich taeëge d'r Habsburgse hieërsjer Karel V, meh moes bie 't Tractaat va Venlo i 1543 Gelder aafsjtaoë aa Karel V. Vanaaf dat memènt maakde Gelder deil oet van de Habsburgse Nederleng. Es gevolg van d'r Tachtigjaorige Kreeg woert Gelder gesjplits; 't noordelik deil woert es Gelderland deil van de Nederlandse Republiek, Opper-Gelder bleef in Sjpaanse heng. Opper-Gelder, mit oetzóndering va Venlo en Remung, kaom bie de Vrede va Utrech i 1713 in heng va Pruusje. Bie 't Verdraag va Wene kaom westelik Opper-Gelder in Nederlandse heng, woeë 't deil woert van de provincie Limburg. De noordelike kertere vörme de provincie Gelderland.
