Graaf (landsjapselement)
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Valkebergs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
'ne Graaf (Nederlands graft) ies ’n versjiensel in 't landsjap, dat veural in Zuud-Limburg, in Belsj Limburg de Voersjtreek en in 't Laand va Herf väöl veurkump. In hellinge kómme dan hie en dao (begreujde) terrasse veur, die 't land verdeile. Op de euvergank van die terrasse óntwiekelt ziech ‘ne appaarte flora van sjtruuk, buim en (ón)kroed.
De graaf ies eigendóm van 't boveliegkend land.
Óntsjtoon bewirk
’t Óntsjtoon van die grave ies gebeurd door de meneer van ploge door de boer. Um te veurkómme, dat alle water nao zjwoare regeval mèt löss en al nao ónder zal sjtruime mèt es gevolg erosie, ploog ‘r de vore dweersj op de sjtruimriechting. ’n Gedeilte van de grónd weurt op die meneer op ’n lièger gedeilte geduujd. Op d’n doer vörmp ziech ’ne trap in de helling. Op zoan lièger liegkend sjtökske land weurt dan neet geploog. Hie höbbe graas en plante dan wir kans um ziech te óntwiekele. Bie ’t sjoefele (vreuger mèt de hand) woort ’t ónkroed dao op gesjmete en verzameld.
Grave of terrasse kènne ouch óntsjtoon door de evolutie van/door riviere.
Gesjiedenis bewirk
Aan good bewaarde grave kèn de gesjiedenis van beweuning en van óntginning were aafgeleze. De meiste zint ièwenoud, sjtamme oet de Mieddelièwe, sómmige oet de tied van de Romeine. Ze fungere hie en dao nog ummer es grens tösje de diverse percele in de hellinge. Door sjaalvergruèting in de landboew, ruulverkavelinge en oetbreiing van de bewoonde kerne zint väöl grave verdwene. De boere kómme d'r neet miè aan toe um dees terrasreng te ónderhoute of te behere. Ze rake dan in verval en door erosie, die dan plaats kèn vinge nao rege en doaj, were de dörper in 't dal euverdèk mèt sjtruime pratsj. 't IKL (Insjtituut veur 't insjtand houte van klein landsjapselemente) wèrk mèt um dees beeldbepalende monumente te ónderhoute en te beware. In 2006 liegke in Zuud-Limburg 175 km graaf. In 1980 waore dat d'rsj 210. Hersjtèl en ónderhoud hèlt in: 't plante van nuuj buim en sjtruuk, sjnoeiwerk, knótte en aafzètte van buim en sjtruuk. Um dit te verwezelike ies jaorliks 'n hauf miljoan euro nuèdig (2006).
Biotoop bewirk
In 'ne graaf kènne ziech diverse plante en sjtruuk nèstele. Veurbeelde van buim en sjtruuk zint: Sjlièkrekel (Sleedoorn, Prunus spinosa; Hazelaer (Corylusavellana), Deunehègke, Meidaon (Meidoorn, Grataegus spec.), Brièmsjtroek (Braam, Rubus), Èsj (Es, Fraxinus exelsior), Olm (Iep, Ulmus carpinifolia) en Sjpaanse Aak (Acer campestre). Väöl van dat hout woort door de boer veur zien bedrief gebruuk, es sjtiepe (steunhout), wietsje (vlechhout), sjanse (brandhout), rieser (rijshout) en tuunhout (haaghout). In de graaf tösje ’t kroed en sjtruuk óntsjteit ’n ideaal woonplaats veur dasse, bosjmuuskes, sjpietsmuuskes, wezele, hermeliene, korewuif, knien en veugel.
Woa bevinge ziech grave bewirk
In dörper wieze sjtraotname dèks nao zoane graaf: bv. de Griezegraaf in Mesj en de Graafsjtraot in Sjin-op-Geul. Landsjappe mèt väöl grave zint te vinge in: Sjtröch op de Soesberg, Keuteberg en de Gièlender, de hellinge van de Kloaster- en Ravensbösj bie Houtem en in de Voersjtreek bie 's-Gravenvoere. 't Graftelaandsjap d'r Marteleberg va Sint-Martens-Voere is besjermd.
De in 1982 gesjtiechde Zuud-Limburgse gemeinte Lankgraaf haet häöre naam te danke aan 'ne pre-historische landgraaf, 'ne oetgegrave graaf es 'n soort rinkvörmige wal, dae ónder miè de plaatse van Lankgraaf verbingk en umzuimp. Op sómmige plekke ies deze graaf waal 20 maeter breid. De aan ein zie opgehuègde grónd waor begreujd en de tek van de sjtruuk sóms tot hègke-n ineingevlochte. Deze landgraaf ies 'n historisch monument.