Fjord

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Remunjs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

---

Elsfjord in Noorwege

'ne Fjord is 'n bepaold type inham in 'ne bergachtige kus, gekinmerktj door sjtiele wenj die door gletsjerwerking zeen oetgesjlete.

Etymologie

't Waord fjord is aafkomstig oet 't aadnoors fjörðr, van Noord-Germaans ferthuz, van Proto-Indo-Europees prtus, van *por- 'gaon, doorgang'. 't Waord is dus etymologisch verbonje mit wäörd es 't Ingelse firth (in 'Firth of Forth') en, meer verwijderd, ford (in 'Oxford'), 't Duitse furt (in 'Frankfurt') en 't Nederlandse voorde (in 'Amersfoort'), woorin 't 'doorwaadbare plaots in 'n reveer' beteikent.

Aardrijkskundig

Kinmerkendj biej fjorde zeen de bergachtige kuste mit deepe insjniejinge en sjtiele hellinge, die zich ouch onger water veurtzitte. De fjorden zeen dúk in U-vormige dale, ontstaon door de oetsjuring van landjies tiejdes de iestiejde (trogdale). Destiejds woor Scandinavië mit 'n zeer diek pakket landjies en gletsjers bedék. Geregeld kömp 't veur det de fjorde minder deep zeen aan de monjing dan verder 't landj in. Dit wörd veroorzaakt door de morene die de gletsjer achterleet biej zien tröktrekking. Deze verhoging wörd in 't Noors 'n fjordterskel (fjorddrempel of -dorpel) genömp en die zorgt d'rveur det 't water in 'ne fjord zich rustiger gedraagt dan de (aope) zee d'rboete. Hiejdoor zeen väöl fjorde natuurlikke haves. 'n gevolg van deze fjorddorpel is det hae de verversing van water taengehaojt, woor door verontreinigd water lang in 'ne fjord kin bliejve; 'n anger gevolg is det 't water in 'ne fjord in de zomer, es d'r väöl raegewater wörd aafgeveurd, aan de oppervlakte meistal zeut is, terwiejl 't op grotere deepte zout is. In de wintjer is 't water euveral vriej uniform zout.

Oetzönjeringe

In Noorwege waere ouch anger watere waal fjord geneump, es lange, fjordachtige maere (Tyrifjorde en Randsfjorde) of 'ne sjmale ziejtak van 'n maer dae in 'n groter maer oetmondj (Furnesfjorde, mondj oet in Mjøsa).

In 't vlakke Denemarke waere de talrieke inhamme in de kusliejn ouch dúk fjord geneump, biejveurbeeld Roskilde Fjord in 't noorde van 't eilandj Seeland.

Biologie

In 2000 waerde 'n aantal van 's werelds grootste koraalriffe ontdek in de Noorse fjorde. 't Laeve hiej wörd gezeen es 'n oorzaak veur de gooje visgrönj langs de Noorse kust. d'r is nog neet väöl ongerzeuk hiejnao gedaon. Tot op hede is de enige bezeuker van 't irste koraalrif de deepzeeduker gewaes dae 't rif vonj, en hae haet 't slégs drie keer bezoch. Doezjende versjillende laevesvorme waerenhiej gevonjr (biejv. plankton, koraal, anemone, vis en versjillende saorte haaie). De meiste van deze saorten zeen aan 't laeve in 't totale donker van de deepe zee en de grote druk van de deepte aangepas.

In de fjorde van Nuuj-Zeelandj kinne ouch deepzeekorale waere gevonje, op minder grote deepte dan gebroekelik. Dit is meugelik vanwaege 'n zeer donkere laag zeut oppervlaktewater. In Milford Sound is 'n observatorium onger zeeniveau aangelag dae 't meugelik maak om deze korale te zeejn zonger te duke.

Locaties

Langs de kuste van 't noordelikke gedeilte van de Atlantische Oceaan vinje we fjorde in Noorwege, Sjotlandj, 't ooste van Canada, Ieslandj en Greunlandj. Maar ouch in Montenegro is 'n fjord (baai van Kotor) en is de zuujelikste van Europa. Rondj de Stille Oceaan zeen ze te vinje in British Columbia (Canada), Alaska (V.S.), Chili (zuidelik deil) en 't zuidweste van Nuuj-Zeelandj. Verder zeen d'r fjorde aan de Baltische kus van Duitslandj, in deile van Antarctica (in 't biejzönjer 't Antarctisch Sjiereilandj) en aan de kuste van eilänjer van Arctica en Sub-antarctica.

Bekindje fjorde

Atlantische Oceaan

• Canada
  • Disraeli fjord
  • Hamilton Inlet

• Greunlandj
  • Kong Oskars Fjord
  • Iesfjord van Ilulissat
  • Scoresbysund (de langste fjord ter wereld, 350 km)

• Ieslandj
  • Borgarfjörður
  • Breiðafjörður
  • Eyjafjörður
  • Hvalfjörður
  • Ísafjörður

• Noorwege
  • Boknafjord
  • Elsfjord, kiek plaetsje
  • Geirangerfjord
  • Hardangerfjord (de op ein nao langste fjord van Noorwege en de op twee nap langste ter wereld, 179 km)
  • Lysefjord
  • Moldefjord
  • Ofotfjord
  • Sognefjord (de langste fjord van Noorwege en de op ein nao langste ter wereld, 204 km)
  • Storefjord
  • Tanafjord
  • Trollfjord
  • Trondheimfjord
  • Varangerfjord

• Sjotlandj
  • Cromarty Firth
  • Firth of Forth
  • Firth of Tay

Stille Oceaan

• Alaska (V.S.)
  • Zuid- en westkus

• Canada
  • Burrard Inlet

• Chili
  • Golf van Peñas

• Nuuj-Zeelandj
  • Doubtful Sound
  • Dusky Sound
  • Marlborough Sounds
  • Milford Sound