Jachluipeerd

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

De jachluipeerd, ouch wel cheetah (Acinonyx jubatus), is 'ne neet-representatieve katachtege dee veural in Afrika leef en bekind steit um de formidabel snelhede die heer bij 't jaoge kin bereike.

Besjrieving

De jachluipeerd is hendeg gespierd, meh vèlt veural op door ziene slaanke bouw. Veural 't middelief is hiel dun, mie es bij de liew. Heer löp hoeg op de pu, heet 'ne kleine kop, klein, ron oere en groete neusvleugele. De negel vaan zien klawwe kint heer neet gans intrèkke. Heer spint en kin neet brölle. Zie vel, dat häöm de naom jachluipeerd mètgaof, heet kleiner vlekke es die vaan 'ne luipeerd, en dees vlekke vörme rozetpatroene. Ziene slaanke bouw en zien lang pu stèlle häöm in staot kortstundeg 'n snelheid vaan 110 km per oor te behole.

Taxonomie

De taxonomie vaan de jachluipeerd heet biologe veur probleme gestèld. Heer heet d'n umvaank vaan 'n groete kat, meh de bouw vaan zie skelèt slut dao neet bij aon. 't Feit tot heer de einege kat is die zien negel neet kin intrèkke deit vermoede tot de jachluipeerd 'n primitieve soort is: alle aander katte kinne dat wel. Ouch ziene hoege gaank, dee mier aon hun es aon katte deit dinke, is uniek. In e paar kinmèrke geit de jachluipeerd mèt de klein katte mèt, oonder aandere in tot heer spint en neet brölt, dewijl 't bij de groete katte zjus aandersum is. Recent genetisch oonderzeuk heet ouch oetgeweze tot 't bies korter bij de klein katte steit, in 't bezunder bij de poema.

Leefgebeed

De jachluipeerd leef vaanajds in gans Afrika en ouch in Zuidwes-Azië. Tijens de lèsten Iestied leefde 'r zelfs in zuid-Europa en Amerika. Evels wijs de gering genetische variatie drop tot de soort eins bekans oetgestorve moot zien en beperk tot e klein gebeed, vaan woe-oet de bieste weer oetgezworve mote zien euver hun leefgebeed vaan de modernen tied.

Allewijl is de jachluipeerd zoe good es beperk tot Afrika ten zuie vaan de Sahara. In Noord-Afrika en in Azië zien nog e paar tientalle exemplare euver.

Zien snelheid maak 't bies veural gesjik veur de savanne, boe 'r de ruimde heet veur ziech oongehinderd te verplaotse, meh wel 't graas aonwezeg is veur ziech te verberge.

Leefwijs en gedraag

Sociaol gedraag

Jachluipeerd leve neet in gróppe wie liewe, meh gedrage ziech wel sociaoler es de meiste ander katte, wie tiegers. De vruiwkes leve gooddeils solitair, meh de mennekes vörme gruupkes vaan twie of drei bieste. Meistal zien dat breurkes oet eine worp. Hiel zelde geit 't um mier bieste. Mennekes en vruikes treffe ziech inkel veur de paring en goon daonao weer oeterein.

Veurtplanting

De jachluipeerd is mèt drei jaor geslachsriep. 't Vruiwke dräög de jónge 95 daog. De welpe weure in 'n börg op de wereld gebrach, umtot de mojer ze neet kin verzörge. De welpe drage lang haore, die ze woersjijnelek tege opete mót besjerme. Nao drei maond valle die aof. Vaan alle gebore jachluipeerd haolt 95% 't twiede levesjaor neet, umtot de klein bieste dèks door ruivers opgegete weure. Es 'ne jachluipeerd volwasse gewore is löp 'r gei gevier mie.

Veujing

De jachluipeerd veujt ziech veural mèt gazelles, die in groete aontalle op de savannes loupe. Proeje wie zebra's of gnoes zien te sterk veur ei jachluipeerd. 'ne Jachluipeerd jaog daan ouch allein, en neet in 'n gróp wie liewe. Aanders es liewe en veural tiegers deit 'r neet aon besloepe, meh rent 'r gewoen op de proej aof mèt 'n formidabel snelheid. Meistal is dat genóg um de proej bij te hawwe en mèt eine slaag te vermaore; lök de jachluipeerd dat neet, daan moot heer ziech e paar oor te röste lègke veur nui enerzjie te verzamele. In tije vaan hoongersnoed veujt 't bies ziech ouch wel mèt knijns of haoze.

Jachluipeerd en lui

Vaan hun natuur zien jachluipeerd relatief kalme en veurziechteg bieste, en dewijl aonvalle vaan liewe en tiegers op lui al wieneg veurkoume, zien aonvalle vaan jachluipeerd op lui extreem zeldzaam. Um die reie woorte de bieste vreuger dèks es hoesdiere gehawwe door rieke Afrikane. Ouch woorte ze wel nao Europese keuningshoezer mètgenomme.

Oondersoorte en natuurleke euverleving

Algemein oondersjeit me zeve oondersoorte; daovaan zien 'rs twie endemisch in Azië en vijf in Afrika. Ze weure allemaol in mier of minder maote bedreig.

Acinonyx jubatus jubatus, zuidelek Afrika
A. j. raineyi, Kenia
A. j. ngorongorensis, Oos- en Middelafrika
A. j. soemmeringii, Wes- en Middelafrika
A. j. hecki, Afrika ten noorde vaan de Sahara; nog e paar exemplare euver in Libië
A. j. raddei, traditioneel centraol-Azië; noe nog 50 stök in noord-Iraan
A. j. venaticus, in India, Pakistan en Afganistan; gans oetgestorve. Dees oondersoort gaof ziene naom, "tsjitta", aon de ganse soort.

'n Achste oondersoort woort vreuger de keuningsjachluipeerd geneump. Deze is evels neet mie es 'n zeldzaam genetische aofwieking.